Dicionário Histórico de Termos da Biologia

Diccionario dos Termos Technicos de Historia Natural

VANDELLI, Domingos

[Pág. Título] DICCIONARIO DOS TERMOS TECHNICOS DE HISTORIA NATURAL EXTRAHIDOS Das Obras de Linnéo, com a sua explicaçaõ, e estampas abertas em cobre, para facilitar a intelligencia dos mesmos. E A MEMORIA SOBRE A UTILIDADE DOS JARDINS BOTANICOS QUE OFFERECE A RAYNHA D. MARIA I NOSSA SENHORA DOMINGOS VANDELLI Director do Real Jardim Botanico, e Lente das Cadeiras de Chymica, e de Historia Natural na Universidade de Coimbra, &c. COIMBRA Na Real Officina da Universidade. M DCC LXXXVIII. Com licença da Real Mesa da Cõmissaõ Geral sobre o Exame, e Censura dos Livros, Foi taixado este Livro em Papel a dous mil e duzentos reis. Vende-se na loje de Antonio Barneoud á Sé Velha. [p. I]
B. L.

O Homem só com a força da sua imaginaçaõ naõ podia comer, nem vestir-se, nem executar os seus desejos; em fim nada podia fazer sem o auxilio das producçoens naturaes, que saõ a base de todas as Artes, de que dependem principalmente os commodos, e prazeres da vida. Pois que o conhecimento dellas contribue á felicidade humana.

Além disso tambem serve a exercer os genios mais sublimes, e serve de recreio, e divertimento ás pessoas, que estaõ em outra cousa occupadas.

Neste seculo he a Historia Natural mais cultivada, que nos passados, o que demonstraõ as grandes, e interessantes descubertas, [p. II] e o avultado numero de Museos.

No seculo passado, e no principio do presente haviaõ muitos Museos de Medalhas, dos quaes agora ha poucos, e preferem-se os da Historia Natural

A impossibilidade de se poderem ver todas as producçoens da Natureza espalhadas em paízes taõ remotos, supre o Museo, no qual como em hum Amphitheatro apparece em huma vista de olhos, o que o nosso Globo contém.V. Memoria sobre a utilidade, e uso dos Museos de Historia Natural. D. V.

.

O conhecimento das producçoens naturaes, ou a Historia Natural em toda a sua extensaõ abrange o Universo; por isso se dividio em varios generos de sciencias, as quaes muitas vezes se confundem. A Anatomia, Medicina, Economia, e muitas Artes saõ ramos dessa vasta sciencia, que se divide em Zoologia, Botanica, e Mineralogia.

O estudo da Zoologia naõ consiste em hum simplex conhecimento dos nomes de cada animal; mas he necessario saber quanto for possivel a sua anatomia, seu modo de viver, e multiplicar, os seus alimentos, as utilidades, que desses se pódem tirar; e saber [p. III] aumentar, e curar, e sustentar os que saõ necessarios na economia; procurar descubrir os usos daquelles que ainda naõ conhecemos immediatamente, ou extinguillos se saõ nocivos, ou defender-se delles.

O saber pois somente o nome das plantas naõ he ser Botanico, o verdadeiro Botanico deve saber álem disso a parte mais difficultoza, e interessante, que he conhecer as suas propriedades, usos economicos, e medicinaes; saber a sua vegetaçaõ, modo de multiplicar as mais uteis, os terrenos mais convenientes para isso, e o modo de os fertilizar

Memoria sobre a utilidade dos Jardins Botanicos, a respeito da Agricultura, e principalmente da cultivaçaõ das charnecas pelo D.D. V. Lisboa.1, 70.
.

Os Naturalistas antigos conheciaõ as minas de Ferro; mas a falta de observar a propriedade de huma, que he o Magnete, a qual mostra o Norte, he quem privou os antigos por tantos seculos do commercio com as Naçoens mais distantes, e de saber a grandeza, e figura da Terra.

[p. IV]

Os Modernos pois com a mencionada observação atreveraõ-se a entrar no alto mar, chegaraõ aos fins mais distantes da Affrica, reconheceraõ as praias orientaes da Asia, dirigindo-se ao Poente descobriraõ a America.

Naõ consiste pois o estudo da Historia Natural, na simples nomenclatura; mas nas observaçoens, e nas experiencias para conhecer as relaçoens, a ordem da Natureza, sua economia, policia, e formação da Terra, e rovoluçoens, que soffreo, e em fim as utilidades, que se pódem tirar das producçoens naturaes além das conhecidas.

Pelo que sendo este estudo taõ util, e necessario

Dominici Vandelli. Dissert. de studio Historiae Naturalis necessario in Medicina, Oeconomia, Artibus, & commercio. Olisip. 1768.
, e digno de que muitas pessoas se appliquem a elle, e consistindo huma das suas maiores difficuldades na inteligencia dos termos, de que os Naturalistas, e principalmente o Cel. Linnéo fazem uso; por isso me determinei com a maior [p. V] clareza possivel, a tradusilos na nossa lingua. Esta traducçaõ incumbí ao Dr. Francisco José Simões da Serra Demonstrador de Historia Natural, mas a sua morte impidio a acaballa.

Esta obra divide-se em Terminologia 1. dos Mammaes. 2. das Aves. 3. dos Peixes 4. dos Amphibios. 5. dos Insectos. 6. dos Vermes. 7. da Botanica. 8.e da Mineralogia.

As obras de Fabricio, Gouvaõ, e Reuss serviraõ para os Insectos, Peixes, e pela Botanica.

Para facilitar pois o achar-se promptamente a explicaõ de cada termo, haverá no fim dous Indices geraes, que redusiraõ toda esta obra a hum verdadeiro Diccionario; accrescendo a isto todas as figuras necessarias para mais facilitar a intelligencia dos termos,

E por que os generos das Gramas saõ difficultosos, se accrescentou duas taboas com os riscos de todas frutificaçoens dos ditos generos.

E naõ tendo até agora huma Flora de [p. VI] Portugal

A unica obra de Botanica, que temos de Portugal, he o Viridarium Lusitanicum do Grysley, da qual obra assim me escreveo o Cel. Linnéo "Postquam tota Europa calcata est Botanicorum pedibus, restat etiamnum sola Lusitania, quae India Europaea dicenda, & felicissima Terra. Habemus tantum Grysley Viridarium Lusitanicum, miserrimum opus, cujus Plantas Oedipus sit, qui intelligat. Alit Ista Terra quamplurimas rarissimas plantas, uti constat ex numerosis istis Tournefortii Lusitanicis in Institutionibus R. Herbariae nominatis, sed nullibi descriptis, aut delineatis, adeoque etiamnum novis, quam nemo, nisi alter Oedipus intelligat." Lin. Epist. 10. an. 1765.
, e do Brasil, ajuntamos a este Diccionario hum ensayo dellas, com os nomes Portuguezes, virtudes medicinaes, e uso na Tinturaria.

[p. 1]
CLASSE I MAMMAES
A.
ABRUPTUS.
Roto, truncado, diz-se abrupta cauda no Ursus arctus, que he muito pequena, e parece truncada.
ACULEUS.
Saõ os pellos unidos entre si formando espinhos.
— Explanatus.
Aplainado, ou chato.
— Clavatus.
Engrossado na extremidade. Hystrix macroura.
ACULEATUS.
Este termo exprime todo o animal, que he cuberto de espinhos. Erinaceus.
AEGAGROPILA.
Calculo formado de pellos, ou raizes conglutinadas, e cubertas com huma crusta calcarea. O primeiro se acha no ventriculo dos Bois, outro no da Capra Rupicapra.
ANTAGONISTA.
Qualquer parte do animal, que ocorre á outra, que lhe he diametralmente opposta.
ARMA.
As armas nos mammaes saõ as Unhas, os Dentes, as Pontas, com que se defendem, e accommettem ao seu inimigo.
AURICULA.
He a parte externa dos ouvidos: tambem se toma este termo pela cavidade superior dos ventriculos do coraçaõ.
AURIS.
Orelha.
— Comosa.
Com pellos compridos.
— Patula.
Aberta.
[p. 2]
B.
BARBA.
He huma prominencia, que se observa logo abaixo da bocca. Homo.
— Fastigiata.
Com hum contorno agudo, ou contornada com pellos.
BIAURITUS.
Diz-se do coraçaõ, que tem duas auriculas.
BILOCULARIS.
Quando ha duas concameraçoens, ou cavidades.
BUCCA.
Bochecha.
— Nuda.
Sem barba. Simia Maimon.
— Barbata.
Com barba.
— Subbarbata.
Com pouca barba.
C.
CALLUM.
Dureza; que se observa em qualquer parte da pelle dos animaes. Equus. Isto he qualquer dureza cutanea, ou seja carnoza, ou ossea, e isto tanto no estado natural, como fora do natural.
CATAPHRACTUS.
Animal, que he revestido, de huma substancia dura, á maneira de saia de malha. Dasypus.
CAUDA.
He a continuação das vertebras; porem esta he diversa em varios animaes, a saber.
— Abbreviata.
Quando naõ chega a coxa. Lepus.
Elongata.
Quando he mais comprida, que a coxa: Canis.
— Nuda.
Sendo destituida de pelos. Mus.
— Prehensilis.
He uma cauda elongada, que serve muitas vezes como de terceira maõ ao animal para sua segurança. Simia.
[p. 3]
— Comosa.
Sendo chêa de sedas, ou crinas. Equus.
— Flocosa.
Quando forma na ponta com os seus pelos hum globo á maneira de pincel. Leo.
— Dysticha.
He aquella cauda, que separa para hum, e outro lado as suas sedas, como se observa no Myrmecophaga.
— Annulata.
Com anneis formados de pellos corados.
— Abrupta.
Como cortada, e naõ continuada. Ursus.
— Pinnata.
Quase dysticha, cujos pelos estaõ somente nos dois lados agudos de huma cauda chata, como no Sciurus sagitta.
— Fubata.
Que tem crinas compridas. Bos grunniens.
— Recurvata.
Revirada. Canis domesticus.
— Incurvata.
Arqueada, ou torcida. Canis Lupus.
— Deslexa.
Dobrada para baixo. Canis Mexicanus.
COLLARIS.
Nos mammaes he hum circulo de pelos de huma côr diferente dos outros, ou mais compridos, que se acha no pescoço.
COMA.
Pellos compridos.
— Dependens.
Cahida abaixo, ou pendente.
CORNUS.
Ponta.
— Acaulis.
Sem tronco. Cervus Alces.
— Contortus.
Torcido. Capra Dorcas
— Depressus. Deorsum pressus
chato. Capra
— Lunatus.
Dobrado em arco, ou em figura de Lua. Ovis Aries.
— Recurvatus.
Retorcido, ou revirado. Cervus Dama.
— Resupinatus.
Revirado para traz. Bos bubalus.
— Retrorsum versus.
Recurvado para traz. Ovis.
CYSTIFERUS Umbilicus.
Embigo que tem huma bexiga, ou cavidade, onde se conserva hum humor [p. 4] particular separado de huma glandula. Sus porcus.
— Dorsus.
No dorso, ou nas costas. Sus Tajacú.
D.
DENTES.
Os dentes, saõ os instrumentos cibarios, osseos, postos nas mandibulas.
— Incisores.
Saõ os primeiros dentes, que servem para cortar, e arrancar o alimento. Homo. Tab. I. fig.1.2.4.5.6.a
— Laniarii.
Estes saõ de huma figura conica, mais elevados, pontiagudos, que servem para dilacerar. Canis. Fig. 1.2.5.b.
— Molares.
Estes saõ obtuzos (ainda que nas feras tenhaõ suas pontas), e servem para triturarem o alimento. Bellue. Fere. Fig. 1.2.4.5.6.c.
DENS.
Dente.
— Solitarius.
Separado dos outros. Fig. 6. d
— Serratus.
Cortado na sua borda á maneira de serra. Delphinus Orca.
— Spatiformis.
A modo de espatula. Comelus. Fig. 6.a
— Duplicatus.
Com excavaçaõ, que parece hum dente duplicado. Lepus.
— Recumbens.
Como deitado. Erinaccus.
— Cuspidato-conicus.
Que acaba em ponta, de figura conica.
— Approximatus.
Aproximado a outros dentes.
— Remotus.
Distante dos outros dentes.
— Porrectus.
Sahido para fora.
— Compressus.
Chato.
— Sublobatus.
Quasi lobado, ou com pequenas prominencias na baze.
— Exertus.
O mesmo que porrectus.
— Inclusus.
Dentro dos beiços.
[p. 5]
— Lobatus.
Com duas prominencias, ou lobos na baze.
— Incurvatus.
Curvado.
— Intus excavatus.
Excavado na parte interior.
— Occursans.
Que tem outro dente opposto na outra mandibula, com o qual comprime, ou corta.
— Denticulatus.
Que tem a sua borda cortada, formando como pequenos dentes. Didelphis.
— Tricuspidatus.
Com tres pontas. Fig. 2.c.
— Terni dentes molares.
A tres, a tres unidos em cada lado dos dois queixos. Félis.
DIDACTYLUS.
Animal, que só tem dois dedos. Myrmecophaga didactyla.
E.
EDENTULUS.
Sem dentes. Fig. 3.
ECAUDATUS.
Sem cauda.
EXERTUS.
Diz-se daquela parte do animal, que sobresahe do seu lugar, isto he fora da periferia do corpo do mesmo animal.
F.
FASCICULUS.
Hum ajuntamento de pellos, ou cabellos fora do natural.
FISSUS PES.
Pé com dedos divididos entre si.
FISTULA.
Abertura, ou tubo constante na cabeça do animal, como se pode observar na cabeça das Balêas, por meio do qual respiraõ, e lançaõ agua a grande altura.
FOLLICULUS.
He uma cavidade, ou pequena bexiga nas glandulas entre as extremidades das arterias, veias, e ductus excretorios.
— Abdominalis.
No abdomen
[p. 6]
— Umbilicalis.
No umbigo. Moschus
FRONS.
Fronte.
— Fastigiata.
Cercada de pellos, assim de algum modo aguda.
G.
GLABER.
Sem pellos, levigado.
H.
HELVOLUS.
Côr parda entre branca, e vermelha. Leo.
HIANS.
He aquella parte, que deixa algum espaço aberto, quando se fecha.
HYPOCONDRIUM.
O espaço inferior ás costéllas, que continua até ao principio da coxa da perna, chamado vulgarmente o vazio.
I.
IMPINNIS.
Sem barbatana. Balaena mysticetus.
JUBA.
Saõ os cabellos postos na parte superior do pescoço, chamado Cervix, a que daõ o nome de crinas. Equus, Bos bonasus, bison.
L.
LABIUM.
A parte carnosa, que cobre a mandibula, chamada beiço.
— Lacunosum.
Com excavaçaõ no beiço superior do homem.
— Bifidum.
O beiço superior dividido. Lepus.
— Geminatum.
Beiço duplicado. Trichechus.
— Varicosum.
Beiço superior grosso, ou turgido. Noctilio americ.
[p. 7]
LACUNA.
Excavaçaõ, que se acha no beiço superior do homem.
LINGUA.
Lingua.
— Simplex.
Simples.
— Denticulato-ciliata.
Que tem na borda excavaçoes, e prominencias agudas, e alem disso papillas, ou fibras carnosas a modo de cilias.
— Supra aculeata.
Com aculeos, ou papillas rijas, e agudas na parte superior, como no Gato.
— Filiformis.
Da mesma largura em todo o comprimento.
— Teres.
Redonda.
— Extensilis.
Que se alonga, e se contrahe a arbitrio do animal.
— Subciliata.
Que tem na sua borda algumas cilias, ou fibras paralelas carnosas a modo de pastanas. Didelphis.
M.
MACULA.
Malha.
— Virgata.
Malha com linhas como vergas extendidas ao comprimento.
— Triloba.
Formada de três segmentos de circulo unidos.
MANICATUS.
Chama-se assim todo o animal, que tanto nas palmas das maõs, como nas plantas dos pés cria muito pello por meio do qual pode correr ligeiramente por entre os abrolhos. Lepus.
MANULEATUS.
He aquelle animal, cujas unhas saõ de figura oval. Homo, Simia.
MAMMAE Pectorales
Que estaõ no peito.
— Abdominales.
No abdomen.
— Inguinales.
Nas ingues, isto he, nas virilhas.
MEMBRANA Nictitans.
Membrana cartilaginosa, [p. 8] muitas vezes transparente, movel, posta debaixo da palpebra superior do olho, com a qual se cobre a pupilla de alguns animaes. Lepus, Homo Triglodytes.
MONOGAMIA.
Aquelles animaes, que conhecem taõ somente huma só femia.
MUCRONATUS.
A parte do animal, que acaba em ponta aguda.
MUTICUS.
Sem aculeos. Termo proprio aos animaes destituidos de unhas.
MYSTACES.
Saõ aquelles pellos compridos, e rijos, que tem v.g. o Gato, ou o Caõ, ao pè dos narizes, e assima da orbita do olho, ou sobrancelha.
N.
NARES.
Narizes.
— Bifidæ.
Narizes ou ventas divididas.
— Elatæ
Levantadas para sima.
— Carunculatæ.
Com tuberculos, ou carunculas. Sorex cristatus.
— Cristatæ
Com crista. Erinaceus europæus.
NASUS.
Naso.
— Infundibiliformis lanceolatus.
A maneira de funil, e acaba em figura de lança. Vespertilio specirum.
— Foliatus planus acuminatus.
Tem huma membrana ao redor a modo de folha, acaba em ponta. Vespertilio perspicillatus.
— Foliato-obcerdatus.
Foliato, ou a maneira de folha, com figura de coraçaõ inverso. Vespert: Spasma.
— Resimus.
Narizes, ou ventas chatas com a extremidade revirada para sima. Linnéo serve-se deste termo para mostrar hum nariz chato, e como cortado.
[p. 9]
P.
PALEARIA.
Saõ as pelles lassas, e pendentes debaixo da gûela em alguns animaes, aque se chama vulgarmente papada. Bos.
PALMA.
Palma da maõ.
MANUS.
Maõ.
— Didactylis.
Com dous dedos.
— Tetradactylis.
Com quatro dedos.
— Fissa.
Os dedos divididos sem membrana.
— Palmata.
Os dedos unidos entre si com membrana.
PALPEBRA.
Capellas dos olhos onde se achaõ postas as pestanas, que servem para cobrir o olho; e estas saõ os cabellos, que servem para desviar o pó do mesmo olho.
PARALLELUS.
Diz-se daquelas partes do animal, que sempre observaõ a mesma distancia entre si, sem que se possaõ encontrar, ainda que sejaõ produzidas.
PEDES Compedes.
Nos Plagiuros, ou Cetaceos os pés posteriores formando huma pinna.
PES.
O pé.
— Bisulcus.
Pé dividido em dous, ou unhas fendidas.
— Didactilus.
Com dous dedos.
— Fissus.
Os dedos tem membrana.
— Quadrilobus.
Pés com 4 Prominencias, ou lobos na sua periferia. Hypopotamus.
— Palmatus.
Os dedos unidos por membrana.
PILUS.
Pello.
— Reversus.
Revirado para traz.
— Fastigiatus.
Que forma huma summidade aguda em torno de alguma parte.
[p. 10]
— Erectus.
Direito.
— Perlucens.
Resplandecente.
— Patulus.
Extendido.
PINNA.
Barbatana.
— Adiposa.
Pinna, ou barbatana formada dos tegumentos, entre os quaes se acha tella cellular com gordura.
PINNATUS.
Quando em lugar de braços tem barbatanas.
PILEUM.
Dá-se este nome a parte superior da cabeça, ou ao cabelo, que livra os Mammaes das injurias do tempo; isto he tomado restrictamente, todo o cabelo, que cobre a cabeça do animal.
PROBOSCIS.
Huma prolongação dos narizes, que se observa em alguns animaes. Elephas.
PUPILLA.
A menina do olho; as suas figuras saõ as seguintes.
— Orbicularis.
Sendo redonda, e neste caso he propria dos animaes diurnos.
— Perpendicularis & transversalis.
Sendo a linha perpendicular, ou transversal, propria aos nocturnos.
R.
RETRACTILIS.
Diz-se da parte dos animaes, quando eles a podem voluntariamente recolher, e lançar fora, como se observa em varios v.g. as unhas do Gato.
S.
SAGITTATUS.
He todo aquelle corpo, que acaba em ponta de lança, ou setta.
SCABER.
Denota todo aquelle corpo, que he de superfície aspera ao nosso tacto.
[p. 11]
SCUTUM.
Isto mostra-nos em os Mammaes a uniaõ, que as escamas (feitas pela uniaõ dos pelos) formaõ entre si, cobrindo desta forma todo o corpo do animal, dentro de que ele se esconde, e se livra dos inimigos, e injurias do tempo. Dasypus.
SEMICAUDATUS.
Com meia cauda.
SESSILIS.
Qualquer parte do animal, que se une a outra, que lhe fica contigua, sem intermedio algum.
SETA.
Pello rijo como o do Porco.
SOLITARIUS.
He a parte do animal, que naõ tem outra, que a acompanhe, ou lhe corresponda da mesma parte.
SQUAMA.
Isto indica nos Mammaes huns pequenos escudos triangulares feitos pela uniaõ dos pelos, porem cada triangulo he distincto sobre si. Manis.
STRIATUS.
Escanelado, ou excavado muito superficialmente ao comprido. Simia maimon, genis striatis.
SUB.
Linnèo servio-se muitas vezes desta particula para significar quasi v.g. subbarbatus quasi barbado, ou com alguma barba.
SUCCENTURIATUS.
Derivado de Succedaneus diz-se de toda a parte, que imediatamente ocorre á falta de outra, como se observa nos escudos abdominaes das serpentes, e nas pequenas ungulas, que se observaõ acima do tarso no pé das pecoras Bos, Capra.
SULCATUS.
Superficie com excavaçoens ao comprido mais profundas, do que quando he Striatus.
SUTURA.
Tambem se aplica este termo a divizaõ dos pelos, quando eles se apartaõ huns com a direcçaõ opposta aos outros.
[p. 12]
V.
VERRUCA.
Verruga, ou tuberculo duro, que está na pelle.
— Setifera.
Com pelos rijos, ou sedas como de porcos.
VIBRISSA.
Pellos ao redos das ventas.
VIBRISSATUS.
Com vibrissas, ou pelos rijos, os quaes existem em alguns Mammaes.
VILLOSUS.
Cheio de pellos.
UNGUIS.
Unha. Saõ as unhas agudas, e penetrantes próprias das feras, com que naõ só dilaceraõ, mas ainda apanhaõ a preza.
— Complanatus.
Unha aplanada, ou chata.
— Ovalis.
De figura oval.
— Retractatilis.
Unha, que sahe, e se recolhe a arbitrio do animal, como no Gato.
— Subulatus.
Aguda na extremidade quase a modo de sovela.
— Validus.
Rija.
UNGULA.
Indica os cascos das Belluas, que naõ saõ divididos entre si. Equus. Porem se saõ dous, isto he, se se dividem em dous, entaõ denominaõ-se bisulcos. Aldrovandi.
T.
TALUM.
Significa o calcanhar nos Mammaes, o qual serve para eles se sustentarem em pé, como se vê no Homem, e no Urso.
TOPHUS.
Chama-se huma callozidade dura, e prominente, que se observa no dorso dos Camelos.
[p. 13]
Z.
ZOOLOGIA.
Sciencia, que versa sobre o conhecimento dos animaes.
ZOOLOGUS.
Author, que escreveo da mesma Sciencia.
CLASSE II. AVES.
A.
ABDOMEN.
He aquella parte, que contem o canal intestinal, figado, lien, ou baço, pancreas, rins, bexiga da urina, e partes da geraçaõ: alem disto he a parte molle inferior ao dorso, e que fica entre a ponta do sterno, e o ano. Tab.11.fig.2.i.k.l.
ALAE.
Naturalmente saõ duas em todas as Aves, fazem as vezes de pés anteriores, e servem para voar. p.
ALULA.
He huma pequena aza posta no pollex, que apenas consta de tres, ate sinco penas, onde muitas vezes existe huma espinha dura, com que se defendem a si, e mais á sua companhia, como se vê nas Parras, que naõ só se guardaõ a si, mas tambem as Gallinhas, que lhe saõ incumbidas a guardar. o.
ANUS.
Esta parte nas Aves, he commua tanto ás partes da geraçaõ, como aos excrementos. l.
ARMA.
Saõ as unhas, o bico, as espinhas postas [p. 14] no pollex, e os esporoens. Parra, Phasianus. &c.
ARMILLA.
He hum circulo, ou annel corado, posto no fim da coxa da perna logo acima do joelho. Fulica. AURICULA. As aves naõ tem auriculas, em seu lugar, tem algumas penas mais compridas, que cercaõ o buraco das orelhas.
ARTUS.
Nas aves saõ as azas, os pés, e o uropigio. m.
AXILLAE.
Os lados do peito debaixo da baze das azas.
B.
BARBA.
He composta de penas simplices, e he diferente, ou
— Pectoris.
No peito. Perũ.
— Mystacces
V. Mammaes.
— Vibrissae
V. Mammaes.
BIFARIAM.
Diz-se de qualquer parte do animal; que se divide em duas partes.
BIPES.
Animal, que tem dous pés, como se observa nas aves.
BRACHIUM.
He aquelle primeiro osso alongado, que se observa nas azas das Aves, onde naõ rezide pena alguma das Remiges. s.
C.
CALCARIA.
Saõ humas unhas grossas, ou aculeos, que sahem da tibia na sua parte posterior, e que vulgarmente se chamaõ esporoens, com que tambem se defendem. Phasianus, Tetrao.
CAPISTRUM.
Margem da cabeça na baze do bico, que as vezes tem ao redor de si pelos rijos, revirados [p. 15] para cima da baze do mesmo bico. Tab. III. Fig. 2.a. Corvus.
CAPUT.
A cabeça das Aves ordinariamente he de figura oval.
CARPUS.
Saõ dous ossos breves immediatos ao cubito da aza.
CARTILAGO.
He uma substancia, que medéa entre a parte ossea, e tendinosa.
CARUNCULA.
He huma substancia carnosa, nua, molle, que cobre, ou a cabeça, ou collo de algumas Aves, ou as sobrancelhas no Tretrao, Meleagris, Parra, e tambem no Gallo se observa a mesma caruncula, a que o povo erradamente dá o nome de Crista, quando naõ he se naõ pennacea. Phasianus Gallus.
— Compressa.
Comprimida nos lados Phasianus Gallus.
— Lobata.
Com abas. Parra.
— Membranacea.
De substancia, que parece membranoza. Meleagris.
— In naribus.
Ideo naribus carunculatis, nos narizes. Vultur Papa.
— Spongiosa.
Esponjoza. Meleagris.
— Verticalis.
No vertix, ou apice da cabeça. Vultur gryphus.
CAUDA.
Este termo he improprio nas Aves pela falta da continuação das vertebras, a cujo defeito suprem as penas, que estaõ postas no uropigio, as quaes lhe servem de leme, porem esta he diversa, a saber. Tab.II.fig.2.1.
— Aequalis.
O mesmo que integra.
— Brachiura.
He aquella cauda, que he mais breve, que os pés da Ave. Anas.
— Cuneata.
He aquella cauda, cujas pennas lateraes vaõ diminuindo pouco, a pouco a sua grandeza, [p. 16] ficando assim menores, que as do meio. Anas.
— Forficata.
Sendo as pennas lateraes mais compridas, que as do meio. Falco Milvus.
— Integra.
Pela sua figura. Sendo as pennas todas iguaes.
— Macroura.
He mais comprida, que os pés da Ave. Pavo.
— Mediocris.
Do comprimento dos pès.
CERA.
He huma membrana corada, que veste, ou cobre a baze da mandibula superior, como nos Papagaios, e outras Aves. Tab.III.fig.Ia.Tab.II.fig.2.a.
— Carunculata.
Com carunculas. Columba tabelaria.
— Flava.
De côr amarela mais clara.
— Lutea.
De côr amarela escura.
— Papillosa.
Com papillas. Columba turcica.
— Viridis.
Verde.
CERVIX.
V. Collum.
CLAVICULA.
Saõ dous ossos unidos entre si á maneira de forquilha, que se achaõ logo abaixo do jugolo, destinados para sustentarem as azas; o que tambem se observa no Homem, por serem as azas das Aves analogas aos braços do Homem.
COLLUM.
O pescoço: nas Aves he naturalmente alongado, e redondo desde o jugolo atè á cabeça; a parte superior deste chama-se cervix, b.d. a inferior gula. u.e.
COMPEDES.
Aves, que naõ podem caminhar, cujos fémores estaõ postos entre o tegumento do abdomen, ficando somente as tibias, e os dedos para a parte de fora. Alca. Colymbus.
CORNUA.
Saõ espinhos, ou aculeos da cabeça como na Palamedea e Meleagris satyra.
CRYSSUM.
He o lado inferior do uropigio, ou espaço, que está entre o ano, e o apice do [p. 17] mesmo uropygio. Tab.II.fig.2.l.u.
CRISTA.
He a prolongação, que formaõ as pennas na cabeça da Aves, a qual tem varias figuras e direcçaõ.
— Erecta.
Levantada para sima.
— Deflexa.
Inclinada algum tanto para os lados.
— Frontalis.
Sendo posta na frente, ou testa.
— Occipitalis.
Na nuca.
— Plicatilis.
He aquella, que se abre, e fecha á maneira de leque.
— Recurvata.
He aquella, que sendo algum tanto curva, levanta a sua ponta para sima.
— Verticalis.
No meio da cabeça.
— Complessa.
Comprimida lateralmente.
— Fasciculata.
Em feixe, ou a maneira de pincel.
— Globosa.
Em forma de globo, como se vê em algumas galinhas. &c.
D.
DIGITI.
Nas azas das Aves observaõ-se dous ossos delgados immediatos ao metacarpo, dos quaes sendo hum mais comprido tem duas articulaçoens, e o outro naõ tem articulaçaõ alguma. Estaõ pois os dedos dos pés dispostos de varios modos; ordinariamente três anteriores; por isto conforme o diferente modo, em que estaõ, formaõ varias especies de pés. V. Pes.
DORSUM.
He a parte superior do tronco, entre o pescoço, e a cauda. g.h.
F.
FEMORA.
Coxas. Saõ seminuas, ou naõ tem pennas na parte inferior, que fica assima dos joelhos.
[p. 18]
FRONS.
He aquella parte da cabeça das Aves, que principiando na base do bico continua até a parte superior da cabeça chamada vertex. V.Pileus. Tab.II. fig.2.u.
G.
GENA.
Em as Aves toma-se por aquelle espaço; que medea dos olhos á gûela. x.
GIBBER Narium.
Corcova nos narizes. Crax Globifena.
GULA.
A parte superior do pescoço, onde se une a cabeça. v. Collum, ou a parte externa, e inferior do pescoço, que corresponde á gûela, e ao ezofago. c.e.
H.
HUMERI.
À parte anterior das azas, que fica entre os ossos do braço, e a extremidade do cubito. i.
HYPOCONDRIA.
Os lados posteriores do peito, e do abdomen.
I.
IMBRACATIM.
As pennas dispostas a modo de telhas do telhado.
IMPENNES.
Saõ aquellas Aves, em que faltaõ as perfeitas remiges, como nas Aves do Oceano, Diomedaea exulante, e demersa, Phaetonte demerso, Alca impenni, em que as azas servem de pinnas peitoraes: e em outras, que sómente caminhaõ, como nas Emas. Struthio, Dido.
INCUBATIO.
Diz-se daquele tempo, em que as Aves cobrem os ovos, para extrahirem os fetos por meio do seu calor.
INTERSCAPULIUM.
Espaço do dorso anterior, que fica entre as azas.
[p. 19]
JUGULUM.
A parte superior do pescoço onde este se une com o peito. e.
L.
LINGUA.
Termo bem conhecido que só precisa explicaçaõ, em quanto ás figuras differentes, que saõ as seguintes.
— Acuta.
Que acaba em ponta.
— Bifida.
Dividida na extremidade em duas partes. Vultur.
— Brevissima.
Muito mais pequena, que o bico.
— Carnosa.
De substancia carnosa, ou musculosa. Psittacus.
— Cartilaginea.
Formada de substancia cartilaginosa.
— Ciliata.
Quando tem nos seus lados, ou na margem prominencias miudas, e finas, parallelas.
— Emarginata.
Cuja extremidade tem huma excavaçaõ.
— Filiformis.
Que consta de dous fios unidos de modo que deixaõ hum tubo entre si. Trochilus.
— Fissa.
Cuja extremidade está hum pouco partida ou dividida.
— Integra.
Inteira, sem excavaçaõ nem divisaõ.
— Lacera.
Com a sua ponta dividida em muitas partes deziguaes.
— Longissima.
Mais comprida que o bico.
— Lumbriciformis.
De figura de minhoca. Yunx.
— Obtusa.
Cuja extremidade he obtuza.
— Pennacea.
Á maneira de huma pena. Ramphastos.
— Plana.
Cuja superfície he chata.
— Teres.
De figura cylindrica.
— Truncata.
Cuja ponta parece cortada.
LORUM.
Linha nua sem pennas que fica entre o angulo [p. 20] anterior do olho ao bico, como se observa na Ardea e em outras Aves. y.
M.
MACROURUS.
Cauda mais comprida, que os pés.
MEMBRANA Nictitans.
V. nos Mammaes.
MIGRATIO.
He huma mudança que as Aves fazem de hum clima para outro a que vulgarmente se chama arribaçaõ. Turdus, Sturnus,Fringilla; Destas arribaçoens succede muitas vezes termos varios peixes exoticos, e naõ menos plantas exoticas em os nossos paizes por cauza de as Aves naõ digerirem algumas sementes e ovos.
MYSTAX.
He a barba ou pelos rijos ou vibrissas reviradas para a parte da face, ou genas. Tab.III.fig.4.b.
N.
NARES.
Os buracos das ventas estão no bico; ou mandibula superior, excepto porem no Ramfastro, e Bucero, que estaõ entre a frente e a baze do rostro.
— Fornicatae.
Arqueadas.
— Lineares.
Da mesma largura em todo o seu comprimento. Tab. III. Fig. 4. a.
— Marginatae supra.
Com margem na parte superior sahida para fora. Sturnus.
— Oblongae.
Compridas.
— Ovatae.
De figura oval.
— Patulae.
Bem abertas. Psophia.
— Tubulosae.
Com os tubos direitos. Cucullus. Com os tubos paralelos ao bico. Procellaria.
[p. 21]
NUCHA.
A parte superior do pescoço, onde este se une com a cabeça. Tab.II.fig.2.z.
NUDA Cutis.
Sem pennas nos dous lados do pescoço, da cabeça até ao interscapuleo, e dos sovacos, ou axillas das azas pelos lados do peito até as ingues, ou virilhas, e até aos femores posteriores.
O.
OCCIPUT.
V. Pileus.
ORBITA.
He o espaço, que fica ao redor dos olhos.
OVUM.
Ovo. Fig.I. e cavidade com ar. d. branco. b. gema. a. punctum saliens, ou rudimento da Ave.
P.
PALEARE.
V. Mammaes. Ardea pavonina.
PALEARIA Curunculata.
Numida.
PALPEBRA.
Capella dos olhos móvel, e ciliata, ou com pestanas.
PECTUS.
He a parte inferior do tronco, está cuberto com sterno.
PEDES aequilibres.
Que servem para ter o corpo em equilibrio, á differença dos compedes, que naõ sustentaõ o corpo equilibrado. Diomedea exulans.
PEDICILLUM.
He huma uniaõ de pellos, que cerca a glandula, ou poro oleifero, que está posto na parte superior do uropigio em as Aves. m.
PENNA.
Consta de huma base cylindrica, concava, que se extende pelo Rachis. (V. Rachis) arqueada para a parte inferior, liza superiormente, quasi canaliculada na parte inferior, pinnata, com raios parallelos, cada hum dos quaes he quasi pinnato, e estaõ encostados, ou unidos entre si formando huma [p. 22] figura convexa superiormente, e concava inferiormente, e o lado exterior mais apertado, o interior mais largo, o posterior pubescente, ou com lanugem, a parte anterior mais estreita.
— Lacera.
Cujas pinnas estaõ divididas de tal modo, que parece despedaçada. Ardea grus.
— Occellata.
Assim como as penas rectrices do Pavaõ, que tem pintas de olhos.
— Recurvata.
Arqueada para sima. Anas galericulata.
— Revoluta.
Com as suas bordas reviradas.
PES.
Termo bem conhecido: só vamos a explicar as suas espécies, que saõ as seguintes.
— Ambulatorius.
Pé com três dedos anteriores desunidos totalmente, e hum posterior. Fig.10.
— Cursorius.
He aquelle, que tem taõ somente três dedos anteriores. Struthio Camelus.
— Didactylus.
O que só tem dous dedos anteriores.
— Fissus.
Chama-se aquelle pé, que tem os dedos livres, isto he, sem membrana. Motacilla.
— Gressorius.
He aquelle pé, cujo dedo do meio está algum tanto unido ao lateral, mas sem, membrana. Tab.II.fig.II. Phasianus.
— Lobatus.
Sendo a membrana dos pés das Aves dividida até á baze. Como saõ os dedos. Fig. 9.
— Natatorius.
Cujos dedos se unem huns aos outros por meio de huma membrana como nos Patos. Fig. 7.
— Pinnatus.
Quando a membrana está posta a cada huma articulação dos dedos de huma parte, e outra, bem como a figura de hum segmento de circulo. Fig 12.
— Scansorius.
He aquelle pé, que tem taõ somente [p. 23] dous dedos para a parte anterior, e dous dedos para a posterior. Fig.8.Psittacus. Picus.
— Semipalmatus.
He quando a membrana liga taõ somente os dedos até ao meio.
— Tridactylus.
De três dedos. Picus tridactylus.
PILEUS.
He a parte superior da cabeça, ou o vértice dela superior ao rostro, aos olhos, e a nuca. A parte superior chama se Frons, a posterior Occiput, a que está no meio vertex. Tab.II. fig.2.A.
PLUMA.
Saõ pellos ramozos, cujos ramos saõ laxos, ou murchos, e estaõ espalhados sem ordem alguma. Ao redor de cada penna estaõ duas plumas.
PORUS Oleiferus.
Da-se esta nome a huma glandula, que termina o dorso das Aves acima do uropigio, e que contem huma materia sebacea. B.
Q.
QUINCUNX.
Ordem com que as arvores estaõ dispostas em certas distancia de maneira que por qualquer parte, que se olhe, sempre se vê o caminho recto, e as arvores em linha recta; deste modo tambem estaõ dispostas as penas nas aves, como se pode ver na Tab. II. Fig 2. C.
R.
RACHIS.
He o eixo, ou raio solido, que passa pelo meio das penas das Aves, de cujos lados sahem outros tantos raios, que formando cada hum de per si huma penna, vem todos juntos entre si a formar hum só corpo, a que chamamos penna das Aves.
[p. 24]
RECTRICES.
Saõ as pennas da cauda pegadas em modo de pente, ou cilias ao uropygio; vulgarmente saõ doze, e contaõ-se da ultima até á do meio; em muitas Gallinhas, e Patos saõ mais de doze, em muitas Pegas saõ somente dez; que servem as Aves como leme, com que as mesmas Aves se propellem, e guiaõ o seu corpo. D.
REMIGES Pennae.
Saõ pennas a modo de cilias ou pestanas inseridas no lado posterior das azas, e dispostas de tal modo que o lado de cada huma penna interiormente póde pôr-se debaixo da penna posterior de maneira, que fechada a aza, ficaõ as primeiras remiges debaixo das segundas. E.
— Primores.
Quase sempre saõ 10 das quaes 4 saõ do dedo, e 6 do metacarpo.
— Secundariae.
Saõ 10 ate 20 e mais todas pegadas ao cúbito.
As remiges primores quase sempre saõ mais apertadas, ou estreitas: As secundarias saõ mais largas e mais obtuzas.
RICTUS.
Abertura da boca ou do bico.
ROSTRUM.
O bico, cujas especies saõ as seguintes.
— Aduncum.
Encurvado na extremidade. Vultur. Tab. III. fig. I.
— Anceps.
Agudo tanto na parte superior do bico como no inferior. Alca impennis.
— Arcuatum.
Arqueado. Tantalus. fig. 4.
— Compressum.
Comprimido dos lados.
— Conicum.
Que se vai adelgaçando pouco a pouco para a ponta. fig. 6.
— Conico-ovatum.
De figura conica oval. Lonia.
— Cultratum.
Representanto na parte superior o fio de huma faca. Picae. fig. 2.
— Curvatum.
Arqueado. Merops.
[p. 25]
— Cylindricum.
De figura de cylindro; porem naõ he totalmente cylindro, acabando em ponta.
— Depressum.
Chato tanto na parte superior, como na inferior. Anas. fig. 3.
— Denticulatum.
Com prominencias agudas na parte interior e nas margens de ambos os queixos, á maneira de dentes. fig. 3. Anas.
— Emarginatum.
Na margem do bico superior perto do ápice he excavado, ou tem sua margem cortada em hum pequeno segmento de circulo. Turdus.
— Forsicatum.
A maneira de tisoira; intrando o bico inferior na borda do superior. Loxia curvirostra.
— Fornicatum.
Com excavaçaõ no interior da mandibula superior. Phasianus.
— Incurvatum.
Alguma coiza encurvado. Trocbilus.
— Incurvum.
Quasi o mesmo que Incurvatum.
— Infarctum.
Como se fosse quebrado. Phoenicopterus.
— Infarcto incurvatum.
Como quebrado na extremidade, encurvado.Phoenicopterus.
— Polyedrum.
Que tem varios lados, e angulos. Picus.
— Rectum.
Quando as mandibulas naõ declinaõ para parte alguma. Sitta.
— Recurvum.
Com o bico virado para a parte superior. Mycteria.
— Serratum.
Quando os lados, ou margens de ambos os queixos estaõ cortados á maneira de serra.Ramphastos.
— Simum.
Com a extremidade chata, ou depressa. Anas tadorna.
— Spatulatum.
A maneira de espátula, ou chato e mais largo [p. 26] na extremidade. Platalea.
— Subcultratum.
Quasi agudo á maneira do fio de huma faca. fig.2. Paradisea.
— Subulatum.
Que acaba em ponta aguda, como huma sovela.fig. 4. Tanagra. Colymbus.
— Teres.
Redondo.
— Uncinatum.
Encurvado como hum anzol. Falco.
— Uncinatum apice.
Encurvado na extremidade bem como hum gancho. Palamedea.
— Unguiculatum.
Como se tivesse na extremidade huma unha, alguma coiza encurvada. fig. 3. Anas.
— Ventricosum.
Dilatado no meio, ou barrigudo. fig. 5. Cancroma.
S.
SCAPUS Rectricum.
V. Rachis.
SPECULUM alarum.
Malha ou pinta corada, resplandecente, pintada na superfície das tectrices, quando as azas estaõ fechadas, como se pode ver em algumas especies de Patos.
SPINA Axillaris.
O pollex na alula espúria tem hum bico, ou acúleo arqueado como em algumas aves. Palamedea, Parra, Struthio Camelus. E serve de arma alem do bico, e das unhas.
STERNUM.
He a parte mais elevada, que se observa no meio do peito das aves, imitando a figura de quilha.
STRIGAE.
Muitas linhas irregulares coradas. Trogon Strigilatus.
SUPERCILIUM.
Linha superior á capella dos olhos totalmente diferente das outras linhas.
T.
TEMPORA.
Espaço entre os olhos, e as orelhas. Tab.III. fig.2 F.
[p. 27]
TECTRICES.
Da-se este nome áquellas pennas, que cobrem as azas, cauda, e uropígio, assim na parte superior, como na inferior; donde se dizem tectrices superiores e inferiores das azas, ou da cauda com duplicada ordem de pennas, que se cobrem entre si, porque aquellas, que saõ visinhas as remiges chamaõ-se ultimae, e as superiores penultimae.
TIBIAE.
Pernas r. estas naturalmente saõ redondas, nas aves aquaticas saõ compressas; nas Aguias, e em muitas aves nocturnas saõ cobertas de pennas.
TRUNCUS.
He de figura oval, e forma o corpo da Ave, d.e.b.l., contem o Dorsum, Interscapulium humeri, Pectus, Axillae, Hypocondria, Abdomen.
V.
VERTEX.
V. Pilens.
VIBRISSAE.
Saõ huns cabelos postos em figura de pente nas fauces ou em outra parte. V. Barba.
U.
UNGUIS.
As unhas na maior parte dos dedos saõ a modo de sovelas arqueadas, em outras aves saõ mais agudas, em algumas saõ marginadas na parte externa, ou tem a sua margem mais extendida; raras vezes saõ cortadas em modo de serra; os dedos raras saõ muticus, ou sem unhas.
— Sessilis.
Unhas sem dedos. Procellaria.
UROPYGIUM.
Rudimento da cauda, de figura subcordata, ou triangular, em que acaba o tronco, e que está posto assima do anus. B.m.u.
[p. 28]
CLASSE III. AMPHIBIOS.
A.
ADACTYLUS.
Pès sem dedos.
APTERIGIUS.
Sem pinna, ou barbatana.
ALA.
He huma membrana, que sahe do meio do Corpo, que tambem está pegada aos femores.
ALEPIDOTUM.
Corpo sem escamas.
ANNULI.
Anneis, que cercaõ o corpo em lugar de escamas.
C.
CATHETOPLATEUS.
Καθετος linha perpendicular. Πλατυς latus Tetrodon mola.
CAUDA.
— Verticillata.
Cauda cujas escamas estaõ postas ao redor dela em forma de anneis. Lacerta Stellio.
— Imbricata.
Cujas escamas estaõ dispostas a modo de telhas. Lacerta Chamaeleon.
CIRRUS.
V. nos Peixes. Acipenser Sturio.
COLLARE.
He huma, ou mais ordens de escamas ao redor do pescoço na parte inferior. Lacerta agilis.
CREPITACULUM.
He huma continuaçaõ das escamas articuladas postas na ponta da cauda, por meio das quaes a Cobra cascavel forma hum som, pelo qual os outros animaes se afugentaõ.
[p. 29]
CRISTAGULAE.
Esta especie de crista forma-se da cute dobrada, e saida para fora na parte inferior do pescoço, ou gúela, e tem varias incisões á maneira de pequenos dentes. Lacerta iguana. Draco. Tab. IV. fig. 5. b.
HYEMARE.
Diz-se do tempo, em que os Amphibios passaõ immoveis debaixo da terra sem terem respiração, nem movimento de sangue apparente. Este he pois o tempo em que naõ exercitaõ funçaõ alguma vital, e por esta razaõ passaõ sem comer.
L.
LORICATUM.
O corpo coberto, e defendido com hum tegumento ósseo, como de huma coiraça. Ostracion.
M.
MURICATUM.
A superfície do corpo, espinhas a maneira da Concha Murex.
P.
PINNA.
Barbatana
— Discreta.
Separada de outra opposta. Squalus Stellaris.
— Concreta.
Unida com a outra.
R.
RESPIRARE arbitrarie.
He quando os amphibios respiraõ, ou deixaõ de respirar por algum tempo, e por isto podem habilitar na agua ou na terra.
RICTUS.
Abertura da boca e nos amphibios he taõ laxa, que engollen corpos como v.g. a cobra [p. 30] costuma engolir hum sapo inteiro, e a Giboia pode triturar hum Boi, e engulillo.
RUGAE.
He quando estaõ rugas na pelle em lugar de escamas. Coecilia.
S.
SCUTELLUM.
He o scutum dividido em dous.
SCUTUM.
Quando as escamas se unem entre si formando hum corpo semicircular que cinge o abdômen e a cauda pela parte inferior de algumas cobras.
SENECTAM exuere.
He a mudança que as serpentes fazem anualmente da sua pelle, ou epidermide, ficando com a cor mudada.
SPIRACULUM.
Saõ aquelles buracos por onde os amphibios Nantes, ou aquaticos respiraõ, cujos buracos estaõ postos ao lado do pescoço, no Petromizon, Squalus; ou debaixo do collo na Raja, Chimaera.
SQUAMA.
Nas cobras e Lagartos saõ á semelhança dos Peixes.
— Reversa.
Revirada para sima. Lacerta agama.
T.
TESTA.
Concha óssea das Tartarugas.
TETRAPODUM.
De quatro pés.
V.
VITTA.
Hum risco de figura de fita, mas pintado. Rana gibbosa.
[p. 31]
CLASSE IV. PEIXES
A.
ABDOMEN.
O ventre he aquella parte inferior do corpo, que está posta entre a extremidade do thorax, e o principio da cauda. Tab. V. fig. 3. a. b. Chama-se.
— Carinatum.
Ou anguloso, ou em forma de quilha de navio; assim se acha o ventre de quase todos os peixes.
— Serratum.
He quando as escamas, que formaõ a quilha, estaõ separadas com as suas pontas formando assim huma espécie de serra. Clupea.
— Planum.
Chato, naõ tendo prominencia alguma, ou angolo. Syngnathus. Mugil. Sphiraena.
— Prominens, extuberans, tumidum.
Inchado, protuberante. Uranoscopus. Scorpaena, Blennius.
ABDOMINALIS.
Peixe que tem pinnas ou barbatanas do ventre postas no abdômen inferior ás do thorax, ou peito. fig. 3. a. b.
ACULEI.
Saõ ossículos nas barbatanas sempre simpleces, não divididos, como os raios, rijos, pungentes, sem serem articulados.
ADIPOSUS.
Entende-se das barbatanas do peixe, destituídas dos raios osseos. Muraena, Salmo, Trutta.
ADDITAMENTUM.
He toda parte que naõ constitue o principal, mas sim o accessorio, como saõ os cirros na cabeça do peixe, e nas pinnas do mesmo [p. 32] huma porçaõ de membrana siliforme. Os appendices do tronco saõ as barbatanas espurias, os dedos, o escudo.
ALEPIDOTUM, seu nudum.
Sem escamas. Blennius. Gymnotus, Echeneis.
ANALIS.
Barbatana, que he immediata ao ano. fig. 2. a. fig. 3. c. fig. 5. a.
ANCEPS.
O corpo do peixe, que consta de dous ângulos agudos, e oppostos, que corresponde ao terceiro ensiforme.
ANGULATUS.
He a parte do peixe que he chêa de angulos.
ANNEXUS.
Diz-se de qualquer parte do peixe que está unida entre si ou com outra.
ANNULATUM.
Quando o corpo he cercado de linhas prominentes ou elevadas em forma de anneis.
ANUS.
Ou extremidade do intestino recto, he varia pela sua situação.
— Gularis.
Debaixo da gûela, visinho aos opérculos das guelras. Gymnotbus.
— Pectoralis.
Peitoral, debaixo das guelras perto do peito. Trachinus, Pleuronectis, Rhombus.
— Vicinus.
Visinho da cabeça e muito longe da cauda. Uranoscopus. Ophidion.
— Medius.
No meio do corpo entre a cabeça e a cauda. Isto he o que se observa mais commummente.
— Remotus.
Longe da cabeça e muito perto da cauda. Cyprinus, Sparus.
APERTURA branchiarum.
Abertura das branchias, ou guelras, he huma abertura quasi sempre situada na parte posterior ou lateral da cabeça que se abre entre os operculos e o tronco. Ella acaba dentro da boca, contem as guelras, que saõ as partes interiores. [p. 33] Pela situaçaõ.
— Gularis.
Na parte inferior da gûela, e naõ no lado da cabeça ou do torax.
— Lateralis.
Lateral no maior numero dos peixes.
— Cervicalis.
Cervical posta ao lado da cabeça mas superiormente ao collo. Murana, Conger.
— Occipitalis.
Occipital na parte posterior da cabeça ou na nuca. Callionymus Lira.
Pela figura.
— Arcuata.
Arqueada em quasi todos os peixes.
— Tubulosa, sistulosa.
A modo de tubo. Muraena.
— Repanda.
Abertura sinuosa ou flexuosa ou chêa de voltas. Centriscus
— Ovata.
Quando huma borda da dita abertura he mais aberta e mais larga doque a outra. Callionynmus.
Pela proporçaõ.
— Abnormis seu disproportionata minima.
Desproporcionada muito pequena relativamente ao volume do corpo. Ostracion, Tetrodon, Diodon, Syngnatbus, Muraena.
— Mediocris, seu proportionalis.
Proporcional ao corpo. Perca, Gadus.
— Magna.
Amplissima, relativamente á cabeça. Zeus.
Pelos operculos.
— Operculata.
Cobertura de todo pelos operculos, o que se observa em todos os peixes.
— Seminuda.
Quando os operculos naõ cobrem senaõ ametade da abertura. Accipenser.
APODES.
Sem pés, ou pinnas ventraes.
APTERA Cauda.
Sem pinna ou barbatana.
APTERYGIUM dorsum.
Que naõ tem barbatana.
APTERUS.
Saõ os peixes destituidos de barbatanas ventraes.
[p. 34]
ARTICULATUM.
Quando o corpo he composto de laminas encadeadas humas ás outras. Syngnathus.
ARTUS.
Os membros nos peixes naõ saõ outra cousa mais, que as barbatanas, que servem para os differentes movimentos dos peixes. Ellas saõ formadas de muitos ossículos que estaõ unidos e sustidos na dobradura de huma membrana que os reveste. Chamaõ-se Raios e outros Aculeos.
ASSURGENS.
Diz-se dos raios das barbatanas dorsaes, que saõ mais elevados, que a mesma membrana.
B.
BICOLORATUS.
He aquelle peixe cujos lados he de huma cor e outro de outra.
BIFIDUS.
Parte do peixe que se divide entre si em duas.
BINATUS.
Diz-se dos peixes cujos olhos se fecham juntos ambos no mesmo lado. Pleuronectes.
BRANCHIA.
As branchias ou guelras saõ os primeiros orgaõs da respiraçaõ nos peixes. Estaõ postas entre a cabeça e o tronco. Para cada huma se ver he necessario levantar o operculo branchial e ter dobrada a membrana branchiostega; e na abertura branchiostega que entaõ fica aberta he que se vé o que propriamente se chama guelra. Desunindo-se humas das outras daõ postagem á agua que o peixe engulio e que quer deitar fora da sua gûela, avizinhando-se entre si e estando os operculos fechados, acha-se a agua retida, e não pode sahir sem se dilatarem as guelras, e sem se levantarem os operculos. Saõ compostas de quatro pequenos ossiculos, arqueados paralelos, desiguaes, postos huns contra [p. 35] os outros, e na parte exterior que he a convexa tem pequenos appendices ou túbulos moles, livres, dispostos somente em huma parte, como a barba de huma penna e quasi sempre de cor encarnada em hum animal saõ. Estes ossiculos na parte interior tem tuberculos. As guelras consideraõ-se como os bofes dos peixes. Tab. V. fig. 2. A.B.B.B. c. Variaõ pela situaçaõ, e estructura. Pela situação.
— Vicinae.
Quando todas acabaõ na mesma abertura o que se observa em todos os verdadeiros peixes.
— Operculatae.
Cubertas com operculos em todos os verdadeiros peixes.
— Denudatae.
Nuas, sem operculos.
— Laterales.
Lateraes, que estaõ postas em os lados nos peixes branchiostegos.
— Occipitales.
Estando no collo ou occipite. Callionymus, Muraena.
— Occultae, inconspicuae.
Escondidas, estando o operculo pegado de modo, que se naõ pode levantar. Muraena, Callionymus.
— Retro-actae.
Profundadas estando postas longe da boca e mais perto da gûela. Uranoscopus, Muraena. Callyonymus.
Pela estructura.
— Simplices.
Da mesma natureza, guarnecidas ou de sedas, ou de tubulos carnosos, ou de tuberculos .
— Dissimiles, disformes, anomalae.
Dissimilhantes, quando humas tem pelos ou sedas no lado exterior e interior e as outras saõ tuberculadas. Perca, Spari.
— Tuberculatae.
Tuberculadas, a parte arqueada concava do ossiculo he cuberta de tuberculos, cousa, que se observa em quasi todos os peixes.
[p. 36]
— Glabrae, inermes.
Sem tuberculos. Nos Nantes. Squalus.
— Pectinatae, ciliatae.
A maneira de pente, quando a parte convexa do ossiculo, que forma cada guelra he cercada em redondo de raios á maneira de barba, que imitaõ os dentes do pente. Estes raios ou barbas ordinariamente saõ encarnadas. Tab. V. fig. 2. A. B.
— Aculeatae.
Armadas de pontas ou aculeos, quando a parte concava do ossiculo em lugar de tuberculos tem bicos.
BRANCHIOSTEGA.
He huma membrana que se acha debaixo dos operculos chêa de raios osseos, que serve para cobrir as guelras dilatando-se e contrahindo-se á vontade do peixe.
C.
CAUDA.
A cauda he solida formada das vertebras dos lombos, e fornecida de musculos; está posta na extremidade do dorso perto do ano, e acaba o tronco. Chama-se.
— Teres, cylindrica.
Redonda, cylindrica, em alguns. fig. 3. d.
— Tetragona.
Quadrada, a quatro lados chatos em algumas especies de Syngnathi.
— Carinata.
A quilha com angulo, que fica prominente para baixo. Scomber, Chatodon.
— Angulosa.
Angulosa, quando a eminencia que forma a quilha está sobre os lados em lugar de estar abaixo. Scomber.
— Muricata.
Com aculeos, ou tuberculos. Scomber.
— Apterigia.
Sem barbatana na cauda. Trichiurus [p. 37] Syngnathus.
— Dipterigia.
Com duas barbatanas, quando a barbatana he dividida até a base em duas.
— Pinnata.
Quando a cauda acaba com a sua pinna ou barbatana; em quasi todos os peixes.
CANCELLATUS.
Feito em forma de cancella.
CAPUT.
A cabeça dos peixes considera-se pela figura, proporção com o corpo, tegumentos, que saõ escamas ou cute, e additamentos, como Cirrhus, Pinnula, Clypeus, Aculeus. Pela figura.
— Obtusum, seu truncatum.
Quando he como cortada ou como se lhe faltasse huma parte; neste caso as mandibulas saõ rombas e a cabeça tem quasi a mesma largura que comprimento. Blennius. Coriphana.
— Acutum.
Quando a parte anterior da cabeça he pontiaguda, e entaõ he mais comprida que larga. Muraena,
— Subquadratum.
Quando a parte anterior da cabeça naõ he obtusa, nem aguda; mas forma quasi um quadrado. Uranoscopus.
— Declive, descendens.
Quando a linha da summidade da cabeça até a extremidade da bocca he inclinada ou declive da parte posterior, para a anterior. Blennius, Trigla, Mugil. Tab. V. fig. 1. b. fig. 3.
— Cuneiforme.
A modo de cunha que vai sendo cada vez mais apertada a poco e poco até a base. Gadus.
— Trigonum, tetragonum.
A tres, e quatro angulos. Trigla species, Mullus, Sphyraena.
Pela proporçaõ.
— Corpore angustius.
Confrontando a cabeça com o [p. 38] corpo, diz-se que ella he assim, quando he mais apertada ou angusta. Ammodytes.
— Corpore latius.
Ao contrario. Zeus faber.
— Breve, parvum.
Pequena. Gymnotus, Syngnathus, Pleuronectes.
— Rostratum.
Que acaba em hum bico. Triga species, Chaetodon, Xiphias. fig. 1. c.
— Elongatum, porrectum.
Prolongada sem bico. Callyonimus. Esox em algumas especies.
— Angusium.
Estreita. Ammodites, Syngnathus.
— Latum amplum.
Larga Zeus, Cyprinus em muitas especies.
— Proportionale.
Proporcionada respectivamente ao comprimento e largura do corpo. Xiphias, Labrus,Atherina, Clupea.
— Mediocre.
Mediana. Sparus, Cyprinus, Mugil, Perca, Callionymus.
— Planum.
Quando naõ tem prominencias algumas. Gadus, Sphyrana. Esox, Echeneis.
— Crassum.
Grossa, e entaõ está cuberta de huma pelle gorda. Blennius, Mustella.
Pelos tegumentos da cabeça, e pela sua superficie.
— Squamosum, tectum.
Escamosa. Mugil, Sciaena, Sparus em algumas especies.
— Alepidotum, nudum.
V. Alepidotum, nu. Labrus, Sphyraena, Esox.
— Cataphractum.
V. Cataphractum. Accipenser, Ostracion, Triglae. fig. 1.
— Loricatum.
V.Loricat. Trigla, Cotus &c.
— Glabrum.
Superficie lisa. Gymnotus, Labri.
— Scabrum, asperum.
Superficie aspera, que he produzida assim pelos pontos, que tem prominentes, alguma cousa rijos. Cottus, Uranoscopus.
[p. 39]
— Papillosum.
V. Papillosus. Gymnotus.
— Aculeatum.
Superficie da cabeça armada de espinhos, ou aculeos. Triglae algumas especies.
— Tuberculatum.
Com prominencias ou callosidades obtuzas, rijas. Cottus algumas especies.
Pelos additamentos da cabeça.
— Tentaculis, sive pinnulis destitutum.
Sem tentaculos Spari, Labri, Percae, Exocoetus, Cyprinus &c.
— Tentaculis ornatum.
Com tentaculos, em algumas especies de Blenios.
— Cirrhis carens.
Sem cirros. Spari, Labri &c.
— Cirrhosum.
Com cirros. Cyprini, Gadi &c.
— Clypeatum.
V. Clypeum. Echeneis.
— Inerme, seu laeve.
Sem aculeos, e tuberculos. Pleuronectes, Exocoetus &c.
— Aculeatum, pungens.
Armada com aculeos. Triglae, & Cotti muitas especies.
CARINATUM.
He a parte do peixe que reprezenta huma quilha como se observa na linha lateral de alguns. Scomber.
CATAPHRACTUS.
Cuberto com cute dura ou óssea ou quando as escamas estaõ totalmente unidas de modo que quase formaõ huma só escama. Loricaria, Triglae, Siluri species.
CATHETOPLATEUM ou compressum.
O corpo do peixe comprimido nos lados, ou quando a altura he maior, que a largura.
CILIATUS.
He quando os lados do peixe estaõ cheios de pequenas prominências cutaneas, e paralelas.
CIRRHUS.
Ou barba, he hum appendis setaceo, que está pendente da bocca, ou das mandibulas; he carnoso, movel, simples, ordinariamente mais grosso na base: pode-se considerar como huma expançaõ da pelle, ou como hum feixe de fibras do [p. 40] tegumento. Tem sua semelhança com as antenas dos insectos, o seu uso naõ está ainda conhecido. Accipencer, Trigla, Cyprinus. fig. 4. a. a. Pelo numero.
— Nulli.
Na maior parte dos peixes.
— Unicus, Solitarius.
Hum só, Gadis, Phycide, Cyprino.
— Plurimi.
Muitos. In Mullis, Cyprino nobili, Accipenser, Siluris.
Pela Situaçaõ.
— In inferiori maxilla tantum.
Só na mandibula inferior. Gadis quibusdam.
— In utraque maxilla.
Em ambas as mandibulas. In Cobite.
— Ad angulos oris.
Nos angulos ou cantos da bocca. In Cyprino nobili.
Pela proporçaõ.
— Exigui.
Mais pequenos que a cabeça. Gadus, Mullus &c.
— Capite longiores.
Mais compridos, que a cabeça
CLYPEUS.
O escudo he hum corpo chato, oval que cobre a parte superior da cabeça em alguns peixes. Elle ordinariamente he rijo e aspero ou com superficie formada de pequenas laminas com bicos a modo de cardo penteador. Echeneis Remora.
COALITUS.
Toda a parte do peixe, que está unida entresi, ou com outra sem intermedio algum.
COELATUS.
Diz-se das strias, ou linhas superficiaes, que estaõ postas na superficie do corpo do peixe sem ordem alguma.
CONICUM.
Quando o corpo he cylindrico mas tal que se vai diminuindo a sua grossura desde a cabeça até á cauda. Uranoscopus.
CULTRATUM.
Quando a parte superior do dorso [p. 41] do peixe he plana, e a inferior aguda. Gymmotus.
CUNEIFORME.
He quando o corpo do peixe reprezenta a figura de huma cunha.
CUSPIDATUS.
Toda a parte do peixe, que acaba em figura de lança.
D.
DECIDUUS.
Diz-se das escamas, que tem pouca adherencia ao corpo do peixe, por isso cahem facilmente. Gadus.
DENTES.
Os dentes pela situaçaõ, proporçaõ, numero, movimento, e figura saõ differentes entre si. Pela Situaçaõ.
— In utraque maxilla.
Em ambos os queixos, como na maior parte dos peixes.
— In maxillis, & lingua.
Nos queixos, e na Lingua. Amia.
— In maxillis, lingua palato, & faucibus.
Nas mandibulas, na lingoa, no ceo da bocca, e nas fauces. Salmo. Esox.
— In maxillis, faucibus.
Nas maxillas, e guêlas Pleuronrctes. Rhombu. Solea.
— In maxillis, lingua palato, & faucibus.
Perca, Gadus, Cottus.
Pela figura
— Granulosi.
Quando são redondos, pequenos, e sobrepostos como pequenos gráos nos Nantes, Squali, Raiae.
— Acuti.
Quando acabaõ em ponta aguda. Uranoscopus. Muraenae.
— Obtusi.
A sua extremidade he obtusa; e entaõ elles differem dos granulosos por serem compridos, e agudos sem serem picantes. Cyprini.
— Conici.
Quando tem a figura conica, isto he, larga na base, e que acaba em ponta.
[p. 42]
— Plani.
Chatos. Gadus, Esox. Os dentes mollares Sparus.
— Semisagittati.
Quando em hum lado tem hum gancho revirado para baixo; Trichiurus.
Subulati.
A maneira de sovéla, muitas especies de Esox.
— Acerosi, lineares, tenues, acutissimi.
Quando saõ pequenos, miudos, e muito pungentes. Ammodytes
— Serrati.
Quando os dous lados marginaes, saõ cortados á maneira de serra, e entaõ saõ quasi sempre triangulares: nos Nantes alguns Squali.
— Recti.
Quando naõ estaõ virados nem para a parte anterior, nem posterior. Sphyræina, Esox, Argentina.
— Retroflexi.
Virados para a parte da gûela. Esox em algumas especies.
— Semiconici.
Quando hum lado he chato, e outro convexo. Nos Nantes Balistes, Squali.
— Emarginati.
Fendidos, ou abertos alguma cousa na ponta com excavaçaõ de segmento de circulo.
Pela proporçaõ.
— Inaequales inter se.
De differente comprimento. Cottus.
— AEquales inter se.
Iguaes. Perca &c.
— Minimi, minuti, exillissimi.
Respectivamente ao volume da cabeça. Diodon, Tetrodon.
— Mediocres, seu proportionales.
Proporcionaes á cabeça. Cyprinus, Esox &c.
— Paralleli.
Do mesmo comprimento, figura, e postos no mesmo plano, e distancia. Blennius.
— Divergentes
Quando as bases saõ parallelas; porem nas summidades apartaõ-se huns dos outros.
— Dissimiles.
Alguns saõ agudos, outros obtusos, tanto os incizores, como os molares.
[p. 43]
— Similes.
Do mesmo tamanho, e da mesma figura, todos agudos, ou obtusos.
Pelo numero.
— Nulli.
E entaõ os queixos se chamaõ edentuli.
— Ordinati.
Quando ha huma só, ou muitas carreiras, ou ordens de dentes.
— Confusi, conferti, Sparsi.
Sem alguma ordem. Cottus. muitos Esox, Sphyraena.
Pelo movimento.
— Immobiles.
Sem movimento, no maior, numero dos peixes. Sparus, Labrus &c.
— Mobiles.
Moveis, isto raras vezes succede, excepto no Esox &c.
DIACANTHUM.
Peixe com duas espinhas, ou aculeos.
TRIACANTHUM.
Com tres. Cottus.
POLYACANTHUM.
Com quatro, cinco, ou mais.
DIDACTILÆ pinnæ.
Barbatanas divididas em duas partes.
DIGITI.
Saõ os appendices setaceos, articulados livres, que se achaõ postos entre as barbatanas, do peito, e as do ventre. Trigla. fig. I. B. B.
DIPHYLLUS.
O que consta de duas partes.
DIPTERIGIUS.
Tendo duas barbatanas no dorso.
DORSUM.
O espinhaço, ou costas, he a quella parte do corpo, que se extende superiormente desde a nuca até ao principio da cauda. fg. 5. d. e. Chama-se
— Apterigium.
Quando naõ tem barbatana alguma.
— Monopterigium.
Huma barbatana. fig. 5. f.
— Dipterigium.
Que tem duas.
[p. 44]
F.
FALCATUS.
A parte curvada do peixe.
FASCIATUS.
Com zonas transversaes desde o dorso até ao ventre. Chaetodon, Sparus, Labrus.
FISTULOSUS.
Diz-se do corpo do peixe que he cheio de cavidades á maneira de canudos.
FLEXILIS.
Indica as barbatanas dos peixes destituidas dos raios osseos, e por isto dobradiças.
FLEXUOSUS.
Saõ varias linhas, que correm pelo corpo do peixe fazendo varias torturas.
G.
GLABRUM, seu laeve.
O corpo, ou superficie do peixe lisa, cujas escamas naõ saõ asperas, nem desiguaes, nem tem no meio angulo, ou sulco algum. Argentina, Atherina, Labrus.
GEMINATUS.
Parte, que se divide entre si em duas, ou que parece duplicada.
GLOBOSUM, seu sphæricum.
Quando os diametros da grossura do corpo saõ iguaes aos diametros do comprimento; de maneira que o corpo do peixe forma huma especie de globo mais ou menos regular. Diodon. Ostracion.
GULA.
A gûela he a parte do tronco, que corresponde ás barbatanas das branchias, ou guelras, e que está posta entre as mesmas. fig. 4. c.
— Ventricosa.
Barriguda, quando excede a superficie do corpo da cabeça. Blennius, Uranoscopus.
— Carinata.
Forma angulos agudos para a parte inferior. Syngmathus.
— Plana.
He o contrario da precedente, e assim [p. 45] se acha em quasi todos os peixes.
GULARIS.
He toda a parte, que se acha disposta no fim da güela.
I.
IRIS.
A iris he huma parte do olho, que forma hum circulo ao redor da menina. Esta he de differentes cores. Argentea na Clupea, aurea, ou preta na maior parte dos peixes.
L.
LABIA.
Os beiços propriamente assim chamados, naõ existem na maior parte dos peixes; exceptuando o Labrus, Sparus.
LANCEOLATUM, seu oblongum.
Quando o corpo sendo mais comprido que largo como no ovado, tem a extremidade inferior ou da parte da cauda mais estreita, e mais prolongada. Clupea, Blennius.
LATERA.
Entendese por lados as partes que vaõ desde as guelras até ao ano. As vezes estaõ pintadas. fig. 5. b. g.
— Zonis.
Corados com cintas, ou circulos.
— Lineis.
Com linhas.
— Punctis.
Com pontos.
LINEA Lateralis.
Linha lateral. Esta estende-se desde a cabeça do peixe até á cauda, e está posta nos dous lados do peixe. Ordinariamente he formada pela falta de escamas, ou pela sua quilha, ou pelos seus tuberculos. He varia pela figura, pelo numero, pela direcçaõ, e pelos additamentos. fig. I. C. fig. 4. d. Pela figura.
— Recta.
Quando continûa desde a cabeça, até á [p. 46] cauda, hindo sempre direita.
— Curva.
Quando continûa pela convexidade do dorso. Cyprinus, Perca.
— Flexuosa, sinuosa.
Quando se estende em forma serpentina, desde a cabeça até á cauda. Blennius.
— Abrrupta, interrupta.
Interrompida, dividida em duas partes, que se naõ tocaõ. Coriphæna.
— Descendens.
Quando vai da nuca do pescoço até á cauda formando huma linha obliqua. Gadus, Scorpaena.
— Obliterata, obsoleta, inconspicua.
Dificil de se perceber. Mugil, Mullus, Cyprinus.
Pela direcçaõ.
— Suprema.
Alta, ou visinha ao dorso. Cyprinus, Sparus, Perca, Labrus, Sciaena.
— Media.
No meio do corpo. Blennius.
— Ima, infima.
Baixa, que está mais perto do ventre.
Pelo numero.
— Nulla.
Sem linha. Muraena.
— Solitaria.
Huma só em cada lado, como se observa em todos os peixes, exceptuando o Ammodytes, que tem duas em cada lado.
Pela Superficie.
— Levis, glabra, mutica.
Sem pellos, barba, aculeos, ou tuberculos, na maior parte dos peixes.
— Aculeata.
Armada de bicos.
— Dentata.
Cuberta com huma faixa corada na borda, cortada á maneira de dentes.
— Porosa.
Com buracos. Muraena.
— Loricata.
Armada de osso, de tuberculos, ou escamas rijas, sendo o resto do corpo liso.
LINEARIS.
He aquella parte do peixe, que sempre conserva o mesmo diametro.
[p. 47]
LINEATUS.
Cuberto de linhas espalhadas sobre o corpo. Sparus.
LINGUA.
Lingua, ou seu rudimento; todos os peixes a tem quasi sempre immovel; varia pela figura, e pela sua natureza. Pela figura
— Acuta.
Aguda. Clupea. &c.
— Subulata.
A maneira de sovéla. Zeus faber.
— Obtusa.
Obtusa. Perca, Sparus, Trigla.
— Integra.
Inteira na ponta, e nas bordas, em quasi todos os peixes.
— Bifida, seu emarginata.
Dividida, ou excavada na ponta. Lucius auctorum.
— Carinata.
Ou a modo de quilha na parte inferior. Mugil vulgaris.
Pela sua natureza, e superfície.
— Carnosa.
Carnosa, em quasi todos os peixes.
— Crassa.
Grossa, Blennius.
— Cartilaginea.
Rija. Xiphias, e nos Nantes Squali.
— Papillosa.
V. Papillosus.
— Glabra.
Lisa. Gadus, Cyprinus.
— Aspera, scabra.
Aspera.
— Denticulata.
Com pequenos dentes. Clupea barengus.
— Dentata.
Com dentes diferentes pela figura, ou pela proporçaõ. Salmo.
Pelo movimento.
— Libera, soluta, mobilis.
Sem ligamento algum, que a impeça fazer varios movimentos. Clupea, Gobius, Cyprinus.
— Annexa, immobilis.
O contrario de antecedente. Uranoscopus, Mullus.
— Vaginata.
Nos queixos, o que sucede quando os queixos tem huma membrana, que forma [p. 48] huma especie de abobeda. Blennius.
LORICA.
Coiraça. He huma escama rija, ossea, que cobre todo o corpo do peixe. Loricaria.
LORICATA Linea.
A linha lateral ossea. Scomber.
LUBRICUS.
Cuberto de huma viscosidade. Muræna, Anguilla.
M:
MACROLEPIDOTUS.
Diz-se do peixe revestido de escamas compridas.
MAXILLÆ, Mandibulæ.
Queixos, sempre saõ dous, differem pela figura, beiços, dentes, proporçaõ, situaçaõ, movimento, e additamentos. Pela figura.
— Subulatæ.
A maneira de sovéla, com a baze redonda, a extremidade acaba em ponta comprida. Esox.
— Plagioplateæ, depressæ.
Depressas, chatas. Mugil, Xiphias.
— Acutæ, porrectæ.
Agudas com o queixo superior sahido para fora.
— Carinatæ.
O queixo inferior na parte interior, he prominente á maneira de quilha. Mugil, externamente Syngnathus.
— Labiis.
Com beiços.
— Nudæ seu denudatæ.
Sem beiços. Diodon, Tetrodon.
— Labiatæ.
Hum beiço em cada queixo, o que se observa na maior parte dos peixes. Ou com dous beiços, ou labium duplicatum em cada queixo. Labrus, Perca, Callionymus.
— Labio fornicato membrana transversa.
Arqueado para huma membrana transversal. Zeus.
[p. 49] Pelos Dentes.
— Edentulæ.
Sem dentes. Trigla. &c.
— Dentatæ.
Com dentes de diferentes especies. Sparus.
— Denticulatæ.
Com pequenos dentes quasi iguaes. Blennius, Perca.
Pela proporçaõ.
— Æquales.
Sendo do mesmo comprimento, e largura, na maior parte dos peixes.
— Superior inferiore longior.
A superior mais grande do que a inferior. Triglæ species, algumas especies de Esox.
— Inferior, superiore longior.
A inferior mais comprida, que a superior. Echencis Remora, muitas especies de Esox.
— Minimæ.
Respectivamente é grandeza do corpo, e da cabeça. Ostracion, Diodon.
— Mediocres, seu proportionatæ.
Medianas, ou proporcionadas ao corpo, e a cabeça. Gadus, Perca, Cyprinus.
— Maximæ, abnormes.
Grandes, ou enormes; quasi todas as especies de Zeus.
Pela Situaçaõ.
— Supremæ.
Na parte superior da cabeça. Uranoscopus.
— Inferæ, infimæ.
Na parte inferior, ou debaixo da cabeça. Silurus, Raia.
— Terminales.
Na extremidade do rostro, na maior parte dos peixes.
— Mediæ.
Quando se achaõ quasi no meio da cabeça. Perca, Gadus, Cyprinus.
Pelo movimento.
— Immobiles.
Sem movimento algum de as allongar; ou abbreviar, mas somente de as levantar, e abaixar.
Pelos additamentos, ou accrescentamentos. [p. 50]
— Cirrhosæ.
Com cirros. Silurus, Gadus. No queixo superior somente Gobius, no inferior Mullus.
— Utraque cirrhis carente.
Ambos os queixos sem cirros Perca, Labrus, Sparus, e a maior parte dos peixes.
— Scabræ, asperæ.
Asperas. Uranoscopus.
— Vaginatæ.
Quando hum dos dous queixos cobre o outro em todo, ou em parte. Cyprinus, Zeus.
— Fornicatæ.
Na guéla de alguns peixes vê-se huma membrana, cuja parte anterior, ou a extremidade anterior esta pegada ao comprido da borda anterior, e interna dos queixos, a outra esconde arbitrariamente o peixe. Vê-se huma membrana semelhante no queixo superior do Zeus. V. Labium Fornicatum. E em ambos os queixos em outra especie de Zeus.
MEMBRANA Branchiostega, seu branchialis.
Esta he huma verdadeira pinna, ou barbatana composta de raios curvos, desiguaes, unidos entre si por huma membrana. Esta esconde-se debaixo dos operculos das guelras, a que esta pegada. Esta membrana, ou pinna branchiostega he dobrada, e redobrada debaixo do operculo; pode-se allongar, e estender como as outras barbatanas do corpo; na sua maior extensaõ, he muito maior que o operculo, serve para a respiraçaõ. fig. I. A. fig. 4.e. Esta membrana, e os operculos tem o seu uso comum, que he o de reter a agua, que peixe faz passar da guéla ao travez das guèlras, que entaõ se desunem humas das outras para se unirem logo, em quanto os operculos ficaõ abatidos, e fechaõ a abertura; que communica as guelras. Depois levantaõ-se os operculos, e abrem a abertura das guélras; a membrana branchiostega se [p. 51] estende para alí, a agua, que antes estava como fechada entre a abertura, e os operculos acha-se expellida, e a abertura das guélras fechada. Em fim os operculos abaixaõ-se pouco, a pouco, e a membrana branchiostega contrahe-se, ou dobrase. Esta membrana, e o operculo pode considerar-se como huma valvula de duas laminas, que se levanta, e abaixa á vontade do animal segundo a necessidade que elle tem de lançar fora a agua, ou o ar. A membrana branchiostega sempre he huma só; mas varîa pelo numero, e forma dos raios, ou ossiculos, dos quaes he composta. Pelo numero.
— Uniradiata.
Com hum só raio, ou pequeno osso. Trichiurus.
— Biradiata, triradiata &c.
Com dous, tres &c. e mais raios; mas o numero delles raras vezes passa de dez.
— Patens, apparens, expansa.
Quando naõ he totalmente cuberta do operculo. Blennius, Echeneis.
— Semipatens.
Quasi o mesmo, que patens.
— Inconspicua, occulta, retroacta.
Escondida, quando está muito dentro debaixo do operculo, a qual se naõ pode ver sem se quebrar o dito operculo. Callionymus. Pleuronectes, Syngnathus.
— Tecta.
Cuberta, quando está cuberta pelos operculos, em quasi todos os peixes.
— Crassa.
Grossa, cuberta com pelle grossa. Trigla, Blennius.
— Lata.
Ampla, relativamente á grossura da cabeça. Trigla.
— Gularis, infima.
Quando está posta debaixo da guéla, ou da margem inferior dos operculos, e naõ no lado.
[p. 52]
— Lateralis.
Lateral, ou nos lados dos operculos.
MEMBRANA Nictitans.
V. Palpebræ.
MOBILIS.
Diz-se das mandibulas dos peixes, que elles estendem, e contrahem: e fallando geralmente he toda a parte, que he movida á vontade do animal.
MONOPTERYGIUS.
Huma, ou duas pinnas do dorso unidas.
MUTICUS.
Diz-se daquelle peixe, cujas barbatanas saõ destituidas de raios osseos.
MYSTAX.
V. Nos Mamaes, e nas Aves. Clupea.
N.
NARES.
Saõ buracos. Ainda naõ está decidido se servem ao sensorio do olfacto. Quasi sempre estaõ no rostro adiante dos olhos. Differem huns dos outros pela situaçaõ, figura, numero, e proporçaõ. Pela situaçaõ.
— Marginales.
Na extremidade do rostro, ou na das mandibulas, ou na summidade do bico. Trachiurus.
— Anteriores.
Na parte anterior do bico, longe dos olhos. Muraena, Conger.
— Mediae.
No meio do bico entre a sua summidade, e os olhos. Ammodytes.
— Postremae.
Posteriores á base do bico, e entaõ saõ visinhas, ou ficaõ acima dos olhos. Perca, Blenius.
— Supremae.
Na summidade da cabeça, que pegaõ quasi com os olhos. Syngnathus, Xiphias.
— Remotae.
Quando os buracos estaõ distantes entre si. Perca, Scomber.
[p. 53]
— Vicinae.
Quando os buracos estaõ proximos, ou muito visinhos, Cyprinus, Clupea.
— In os hiantes.
Abertos na bocca, ou que as suas aberturas anteriores acabaõ na bocca. Uranoscopus. Pela figura.
— Rotundae.
Quando apparecem somente os buracos anteriores, e saõ redondas. Gadus em algumas especies.
— Ovales.
Os buracos ovaes saõ posteriores em algumas especies de Gadus.
— Tubulosae, fistulosae, cylindricæ.
Excavadas interiormente. Muraena, Anguilla, Conger. Pelo numero, e proporçaõ.
— Solitariae.
Que naõ tem mais, que hum buraco em cada parte, como nos Mammaes; mas estes saõ muito raros.
— Geminae, binæ.
Dobradas, quando estaõ dous buracos em cada lado, como na maior parte dos peixes.
— Inæquales.
Observa-se quasi sempre, que o buraco anterior he mais pequeno, que o posterior, quando estaõ dous em cada lado, em todos os peixes.
— Parvae, exiguae, minimae.
Muito pequenas. Syngnathus, Sparus, Labrus.
— Extus inconspicuae.
Imperceptiveis exteriormente. Uranoscopus.
NUCHA.
Os peixes naõ tem pescoço, a que se lhe possa verdadeiramente dar tal nome. A nuca he aquella parte da, cabeça, que a termina, e está pegada immediatamente á primeira vertebra, do tronco até a regiaõ das guélras.
[p. 54]
O.
OCULI.
Os olhos sempre saõ dous, differem pela situaçaõ, figura, proporçaõ, e pelos tegumentos. Pela situaçaõ.
— Verticales.
Que estaõ postos acima da cabeça, de maneira, que o peixe naõ pode ver o que está de baixo delle, nem para os lados. Uranoscopus, Callionymus.
— Supremi.
Altos, elevados, postos na parte superior, mas lateral; na maior parte dos peixes.
— Laterales, medii.
Hum olho no meio de cada lado, o que se observa no maior numero dos peixes.
— Binati.
Ambos os olhos no mesmo lado. Solea, Rhombus.
— Vicini.
Quando estaõ na summidade da cabeça, ou elevados, entaõ saõ visinhos hum ao outro. Scorpaena.
— Remoti.
Quando estaõ no meio dos lados da cabeça, necessariamente saõ distantes entre si. Esox, Cyprinus.
— Marginales.
No apice do rostro. Trachiurus.
— Vicini.
Postos quasi entre o rostro, e a frente. Mugil.
— Posteri.
Distantes do rostro, e mais visinhos á frente. Trigla, Xiphias, Esox. Pela figura.
— Plani, seu depressi.
Quando o globo do olho naõ excede a superficie da cabeça, como na maior parte dos peixes.
— Convexi:
Quando ao contrario a superficie excede a da cabeça. Pleuronectes, Rhombus.
— Protuberantes.
Se excedem muito a superficie da [p. 55] cabeça, e que sejaõ alguma cousa mais, que convexos. Scorpæna.
— Globosi, rotundi, orbiculati.
Globosos, redondos. Cyprinus.
— Oblongi, ovales.
Quando saõ alguma cousa allongados da parte da cabeça, ou das guélras. Esox. Pela proporçaõ.
— Magni.
Grandes, respectivamente ao volume do corpo.
— Proportionales, seu mediocres.
Medianos. Sparus, Cyprinus.
— Abnormes, disproportionati, minimi:
Desproposcionados, ou pela grandeza, ou pela pequenez. Exocoetus. Pelos tegumentos.
— Tecti.
Quando a pelle, ou membrana nictante cobre todo o globo do olho. Gadus, Blennius.
— Semitecti.
Quando a dita membrana he aberta no meio, formando como hum annel, ou he cortada como meia lua. Tetrodon.
— Nudi.
Sem a dita membrana, ou cute, ou tunica.
OPERCULA Branchiarum.
Operculo das guélras he hum corpo escamoso posto na parte posterior dos queixos de cada parte da cabeça atrás dos olhos. O seu uso, he de ter fechada a abertura das guélras, e defendellas dos corpos externos, e suster a membrana branchiostega. Tab. V. fig. 4. c. fig. 5. c. Os operculos variaõ em differentes peixes pela sua estructura, pelo movimento, pelo numero das peças, ou laminas, de que constaõ, pela proporçaõ, e superficie. Pela estructura.
— Simplicia.
Quando saõ de hum só pedaço. Uranoscopus, Syngnathus.
[p. 56]
— Diphylla, triphylla, tetraphylla.
De dous, de tres, de quatro pedaços. Sparus, Labrus.
— Ossea.
Que naõ saõ flexiveis, em quasi todos os peixes.
— Mollia, flexilia.
Molles, flexiveis. Syngnathus, Anguilla, Conger.
— Carnosa.
Cubertos de huma pélle grossa com gordura. Blennius.
— Subarcuata.
Em meio circulo, quando a abertura das guélras he circular, ou semicircular; a margem, ou borda posterior do operculo, que a cobre descreve huma curva. Xiphias.
— Fistulosa.
Quando a abertura das guélras mostra formar hum tubo na mesma substancia do operculo. Murena, Syngnathus.
— Acuminata.
Pontuda, se a lamina posterior do operculo se prolonga em huma ponta comprida. Gadus alguma especie.
— Dimidiata.
Quando o operculo naõ cobre mais que metade, ou duas terças partes da abertura das guélras. Acipenser.
— Ciliata.
Ciliada, quando a margem posterior, ou todo o contorno he cortado como huma franja, ou ornado com appendices carnosos parallelos.
Pelo movimento.
— Annexa, fraenata.
Pegados ao corpo tanto acima como abaixo por meio de huma pélle, ou freio. Syngnathus, Muræna.
— Mobilia, libera.
Moveis, em quasi todos os peixes.
Pelo numero.
— Solitaria.
Solitarios, havendo hum só operculo em cada lado, como em todos os peixes espinhosos, e naõ espinhosos.
[p. 57]
— Nulla.
Sem operculos, ficando descubertas as aberturas das guélras. Diodon, Tetraodon.
Pela proporçaõ.
— Proportionalia.
Se o seu tamanho corresponde áquelle do corpo da cabeça. Gadus, Cyprinus.
— Minima.
Pequenos, que naõ correspondem ao tamanho da cabeça. Syngnathus. Esox.
Pela superficie.
— Glabra.
Lisa. Mugil, Syngnathus.
— Aspera, scabra, loricata.
Aspera. Uranoscopus, algumas especies Triglae.
— Striata.
Striados, quando está cuberto de strias quasi parallelas. Uranoscopus, Trigla.
— Radiata.
Quando as strias partem de hum centro, e se espalhaõ pela circumferencia. Syngnathus.
— Coelata.
Se as strias saõ sem ordem, e naõ saõ parallelas, como em algumas especies de Triglæ.
— Aculeata.
Com aculeos, e neste caso huma das suas margens está acabada terminando-se em hum, dous, ou tres aculeos. Trigla, Scorpæna.
— Serrata.
Dentados á maneira de serra, quando huma, ou muitas Laminas, que formaõ o operculo estaõ cortadas na margem, ou em todo, á maneira de serra. Perca. Alguns Labri.
— Nitida, Lucida.
Luzidios, brilhantes, quando reflectem a luz, ou que parecem envernizados. Niphias, Argentina, Zei species.
— Laevia.
Polidos, mas sem serem luzidios. Cotus, Sciæna.
Pelos tegumentos.
— Nuda.
Naõ estando cubertos, nem de pélle, nem de escamas, que estaõ na cabeça. Trigla, Uranoscopus.
[p. 58]
— Alepidota.
Cubertos de pélle, mas sem escamas. Mugil, Exocoetus.
— Squamosa.
Escamosos, cubertos de escamas em lugar de pélle. Labrus, Sciæna, Sparus.
ORBICULATUM.
Hum peixe chato, cujo diametro longitudinal, e transversal saõ iguaes. Rhombus aculeatus.
OS.
A bocca he aquella cavidade, que na parte anterior acaba em huma abertura, pelos lados em os operculos. V. Operculum; na parte posterior termina se pela guéla, ou abertura do ezophago, superior, e inferiormente pelo paladar. Contem os dentes, a lingua, e os pequenos ossos do paladar.
RICTUS
He a abertura da bocca, que he differente pela sua situaçaõ, direcçaõ, e proporçaõ. Pela situaçaõ, e direcçaõ.
— Superus.
Quando se acha na parte mais alta da cabeça. Uranoscopus, Scorpæna.
— Verticalis.
He quasi o mesmo que superior; mas a situaçaõ he necessariamente perpendicular ao horizonte. Uranoscopus, Ophidion.
— Inferus.
Quando fica na parte mais baixa da cabeça, ou pela parte inferior da mesma. Xiphias, Acipenser.
— Transversus, horisontalis.
Quando a abertura corta horizontalmente, e em angulo recto a situaçaõ do dorso, e ventre, o que succede a quasi todos os peixes.
— Obliquus.
Respectivamente à situaçaõ opposta, e perpendicular do ventre. Syngnathus, Scorpæna. Pela figura.
— Arcuatus.
Arqueado. Squalus Pristis.
— Linearis, seu rectus.
Quando naõ descreve hum [p. 59] segmento de circulo, e forma exactamente huma linha recta. A maior parte das Rajas.
— Circularis, annularis.
Quando a redondeza da abertura he á maneira de annel, como a Lamprêa, Petromyzon.
— Semicircularis.
De figura de meio circulo. Pleuronectes, Rhombus.
— Tubulosus, fistulosus.
A abertura estreita, redonda, e profunda. Fistularia. Pela proporçaõ.
— Mediocris, idest proportionatus.
Mediano em quanto ao corpo do peixe. Trachinus, Scomber, Zeus.
— Ingens.
Ou desproporcionado pela sua grandeza.
— Parvus, exiguus, minimus, angustus.
Desproporcionado pela sua pequenez. Choetodon, Ostracion.
ROSTRUM.
He a parte da cabeça anterior desde os olhos, e narizes até á extremidade das mandibulas, ou queixos para diante. Este varîa segundo a figura, e proporçaõ. Pela figura.
— Obtusum.
Obtuso, ou rombo. Gobius, Uranoscopus, Atherina.
— Acutum.
Que acaba em angulo agudo. Choetodon, Callionymus, Scomber.
— Cuspidatum.
Que acaba em huma ponta comprida, e setacea. Pegasus.
— Cylindricum, fistulosum.
Internamente, tubulosum, ou como hum canudo. Fistularia.
— Plagioplateum.
V. Depressum.
— Bifidum, Furcatum, Lobatum.
Dividido em duas, ou mais partes. Triglæ em muitas especies
— Cathetoplateum.
Com os lados compridos. Syngnathus, Anguilla.
[p. 60]
— Anceps.
Com dous angulos prominentes oppostos. Huma especie de Syngnathi.
— Triquetrum, tetraquetrum.
O mesmo que trigonum, tetragonum; mas com os lados, ou espaços intermedios perfeitamente planos. Syngnathi, Sphyraena.
— Inflexum.
Revirado para sima. Zeus; Choetodon.
— Reflexum.
Revirado para baixo, ou para a parte do ventre.
Pela proporçaõ.
— Breve.
Quando he muito curto, ou breve respectivamente no comprimento do corpo.
— Longum, porrectum.
Comprido, ou muito sahido para fora. Xiphias, Trichiurus.
— Proportionale.
Proporcionado ao comprimento do corpo. Argentina, Sphyræna, Squalus, Pristis.
OSSICULA. Palati.
Os pequenos ossos do paladar. Ordinariamente saõ quatro, estaõ postos dous por cada parte lateral do véo do mesmo paladar, Saõ chatos, ovaes com superficie aspera por causa de muitos pequenos dentes visinlos entre si. A situaçaõ delles respectivamente he tal, que a base de hum corresponde á summidade de outro, e assim reciprocamente as guélras estão pegadas a cada lado destes ossiculos por meio de huma cartilagem.
OVATUM.
Corpo do peixe, em que o diametro transversal excede o longitudinal, ou em que o peixe he mais comprido, que largo. Chuetodon, Sparus.
P.
PALATUM.
O paladar he a quella parte interior da bocca, que se comprehende entre a base dos [p. 61] queixos, e donde principia o ezofago: tambem pertence ao paladar a parte inferior da bocca, que se acha perto da base da lingua, e que se chama guéla. Pela superficie.
— Glabrum.
Liso, cuberto com pélle lisa : Blennius, Sparus, Clupea, Argentina.
— Asperum, scabrum.
Aspero com cute rugoza. Xiphias, Cyprinus, Echeneis.
— Denticulatum.
Com muitos pequenos dentes. Mun raena, Pleuronectes, Mullus.
— Edentulum.
Sem dentes. Ammodytes, Xiphias.
— Tuberculatum.
Se os ossiculos de que estaõ cubertos, saõ simplices, redondos, e differentes dos dentes.
— Papillosum.
Com papillas; Nos Nantes, Squalus, Pristis.
PALPEBRÆ.
Os peixes em geral naõ tem palpebras, a que se possa dar tal nome; mas pode-se considerar como palpebras huma membrana, que naõ parece outra cousa, senaõ huma prolongaçaõ da pélle da cabeça, a que se dá o nome de membrana nictitans, que falta porém em algumas especies, e por consequencia tem estas os olhos nûs.
PAPILOSUS.
He o corpo do peixe cheio de tuberculos molles, cutaneos em lugar de escamas. Zeus.
PINNA Spuria:
He a barbatana cutanea destituida de raios osseos e tendinozos. Salmo.
PINNÆ.
Barbatanas. Pela situaçaõ.
— Dorsales.
Postas acima do dorso.
— Pectorales.
Ao lado, perto da abertura das guélras. Estas raras vezes faltaõ.
[p. 62]
— Ventralis.
Na parte inferior do corpo abaixo G. da quilha do ventre.
— Analis.
Perto do anus.
— Caudalis.
Aquella que termina o corpo do peixe.
— Branchialis, branchiostega.
He a membrana branchiostega. V. Membrana branchiostega. Pela estructura.
— Simplices.
Simplices, quando os ossiculos, que servem a sustellas saõ da mesma natureza, ou todos molles, ou todos espinhosos.
— Compositae.
Compostas, quando os ossiculos saõ de differente natureza, huns molles, e outros espinhosos.
PINNA Ani.
A barbatana do ano occupa, ou em todo, ou em parte a regiaõ, que fica desde o ano até á cauda. Esta faz em baixo da quilha do ventre o mesmo officio, que aquella do dorso, serve a suster o peixe em huma situaçaõ direita, ou vertical. Pela situaçaõ.
— Longitudinalis.
Longitudinal, occupando todo o espaço entre o ano, e a extremidade da cauda. Echeneis.
— Media.
Quando principia longe da abertura do ano, e acaba antes que a cauda.
— Remota.
Distante, principia longe do ano, e chega até á cauda. Ostracion, Tetrodon.
— Distincta.
Separada da cauda, desunida da barbatana da cauda.
— Coalita.
Unida á barbatana da cauda. Ophidion.
Pelo numero.
— Solitaria.
Unica, no maior numero dos peixes espinhosos, e naõ espinhosos.
— Gemina.
Dobrada, ou dupplicada, somente na especie Cyprinus auratus.
[p. 63] Pela estructura.
— Æqualis.
Igual, com os raios todos iguaes. Blennii.
— Declinata.
Declinada, o primeiro raio he mais comprido. Gadi, Spari.
— Triangulata, pyramidata.
Triangular, ou pyramidal, quando o raio do meio he mais comprido, e os outros vaõ diminuindo preporcionalmente.
PINNA CAUDÆ.
A barbatana da cauda he aquella, que está situada verticalmente na extremidade do dorso, e termina o corpo, serve-lhe de leme, e communicalhe o movimento para mudar de direcçaõ. Pela figura.
— AEqualis, truncata.
Igual, truncada, quando acaba em huma linha transversal. Syngnathi.
— Rotunda.
Redonda, ou circular na extremidade. Blennii, Labri.
— Bifida.
Dividida quasi em duas, quando os ossiculos do meio saõ mais breves, que os lateraes. Scomber.
— Trifida, tricuspis.
Dividida em tres. Cyprinus.
— Cuspidata, lanceolata.
Á maneira de frecha. Os ossiculos do meio saõ mais compridos, que os lateraes Zeus, Muræna, Ophidion.
— Emarginata.
Quando dous, ou tres ossiculos do meio saõ alguma cousa mais breves, que os outros. Algumas Triglæ.
— Lobata.
Dividida em partes desiguaes. Exoccetus.
— Arcuata.
Arqueada, descrevendo hum segmento de circulo. Scomber Thynnus. Pela connexaõ.
— Distincta.
Distincta, livre, naõ está pegada [p. 64] áquella do dorso, nem do ano, em quasi todos os peixes.
— Coalita, anexa, contigua.
Quando os ultimos raios da barbatana do dorso, e do ano se vem ajuntar aos da cauda para huma membrana, de maneira, que parecem todos huma só barbatana. Ophidion.
Pelo numero.
— Nulla.
Nenhuma. Syngnathus.
— Solitaria.
Huma só na maior parte dos peixes.
PINNÆ Dorsales.
Barbatanas do dorso. Estas tomaõ a sua denominaçaõ por estarem na parte superior do corpo entre a cobeça, e a cauda : ellas mms se extendem verticalmente. O. peixe serve-se destas barbatanas para conservar o equilibrio, e suster-se na situaçaõ vertical. Pela situaçaõ.
— Longitudinales.
Longitudinaes, quando se extendem desde a cabeça até a cauda, por todo o comprimento do corpo. Pleuronectes solea.
— Semilongitudinales.
Quando naõ chegaõ senaõ a ametade do corpo. Occipitales. Occipitaes, quando estaõ postas sobre a nuca.
— Scapulares.
Escapulares, occupando o espaço do dorso, que fica entre a nuca, e o meio do dorso, entre as espadoas.
— Æquilibres, librantes, mediæ.
Ao meio, no ponto de equilibrio, quando o meio da barbatana se acha no meio do dorso.
— Lumbares, remotae.
Distantes, visinhas da cauda. Exocoetus.
— Distinctae.
Quando saõ muitas, e estas separadas humas das outras. Gadus, Perca.
— Coalitae, adnatæ.
Unidas, quando estaõ taõ [p. 65] visinhas, que parecem formar huma só barbatana.
Pelo numero.
— Nullæ.
Nenhuma. Apterygium, V. Gymnotus.
— Solitariæ.
Huma só no dorso. Monopterygius.
— Bivæ, geminæ.
Duas. Dipterygius.
— Ternæ.
Tres. Tripterygius.
— Quaternæ.
Quatro. Tetrapterygius.
Pela sua natureza.
— Radiatæ.
Com raios, sem pontas. Malacopterygius.
— Aculeatæ.
Com ossiculos pungentes, ou aculeos. Acanthopterygius.
— Asperæ.
Asperas, com ossiculos inermes em forma de pequenos dentes. Silurus.
Pela figura.
— Æquales.
Iguaes, sendo os ossiculos do mesmo comprimento. Biennius, Pleuronectes Solea.
— Declinatæ.
Declinadas, quando o primeiro ossiculo da parte da cabeça he mais comprido, e que os outros vaõ diminuindo sensivelmente até á cauda. Sparus, Labrus.
— Interruptæ.
Interrompidas, quando os ossiculos do meio saõ mais breves, que os do principio, e do fim. Sciaena.
— Acuminatæ, triangulatæ.
Pyramidaes na ponta, ou triangulares, quando os raios do meio saõ mais compridos, que os que estaõ da parte da cabeça, e da cauda, os quaes vaõ diminuindo sensivelmente de comprimento; mas sempre igualmente dos dous lados. Trigla, Clupea.
Pela proporçaõ.
— Exiguæ.
Pequenas, quando tem pouca altura. Exocoetus, Mugil. Syngnathus.
— Assurgentes, altissimae.
Muito altas, quando se [p. 66] levantaõ muito acima do dorso. Callionymus.
Pelos tegumentos.
— Carnosæ, adiposæ.
Carnosas, cubertas de huma pelle grossa. Gadus, Labrus, Chaetodon.
— Squamosæ.
Cubertas de escamas. Chætodon.
Pelos additamentos.
— Ramentaceæ.
Ramentum, raspadura, ou parte arrancada raspando. Assim nos peixes ramentum he hum pequeno appendix molle, filiforme, que se aclia na extremidade, e na borda posterior dos ossiculos. He huma prolongaçaõ da membrana, que cobre os ossiculos. Zeus, Labrus.
PINNÆ Pectorales.
As barbatanas peitoraes, ou do peito estaõ postas junto a abertura das guélras, ou aos dous lados do thorax: quasi sempre saõ duas huma em cada lado do corpo, e fazem o officio de braços. Em algumas especies servem de azas por meio das quaes o peixe se levanta fóra da agua, e tem algumas vezes hum movimento progressivo, que imita o voar das aves. fig. 1. d. Pela sua inserçaõ, ou pegamento.
— Supremæ.
Altas, quando occupaõ a parte mais alta perto das guélras. Exocoetus.
— Mediæ.
Medias, quasi junto ao meio do corpo, entre o dorso, e a quilha do ventre.
— Imæ, infimæ, inferiores.
Baixas, visinhas a quilha do ventre, e quasi abaixo do thorax. Argentina, Blennius, Clupea.
Pelo numero.
— Nullæ.
Nenhumas. Muræna.
— Solitariæ.
Huma so em cada lado, quasi em todos os peixes.
— Geminatæ.
Duas em cada lado.
[p. 67] Pela proporçaõ.
— Longissimæ, angustæ.
Muito compridas, estreitas. Exocoetus, Xiphias.
— Minimæ, brevissimæ.
Muito pequenas. Ophidium, Blennius.
— Proportionales.
Proporcionaes ao tamanho do corpo. Sparus, Labrus, Sciæna, Chætodon.
— Volatiles.
Proprias para voar, taõ grandes, que podem suster o peixe fóra da agua. Trigla, Exocoetus.
Pela figura.
— Rotundatæ.
Redondas, o que se entende somente na borda posterior. Blennius.
— Acuminatæ.
Que acabaõ em ponta. Exocoetus, Zeus.
— Falcatæ, seu arcuatæ.
Arqueadas. Xiphias.
O uso das ditas barbatanas naõ he somente para voar, mas para equilibrar a cabeça com o de mais corpo.
PINNÆ ventrales.
Barbatanas do ventre, estaõ postas na parte inferior do ventre adiante do anus; algumas vezes se achaõ no pescoço, ou no thorax; fazem o officio de pés. Pela situaçaõ.
— Jugulares.
Proximas ou a guéla, ou ao pescoço, ou abaixo das guélras; esta situaçaõ faz a ordem dos Jugulares.
— Thoracicæ.
Postas no thorax, debaixo das peitoraes, constituem a ordem Thoracici.
— Abdominales.
Postas mais perto do ano; e constituem a ordem abdominales.
— Anum ambientes.
Que estaõ postas ao redor do ano. Nos Nantes Squalus
— Vicinæ.
Visinhas, e quasi postas ambas na quilha do ventre. Cyprinus.
[p. 68]
— Remotæ.
Muito distantes entre si. Algumas. especies. Cyprini, Spari.
— Coadunatæ, coalite.
Unidas por meio de huma membrana. Gobius.
Pelo numero.
— Nullæ.
Nenhuma; e fórma a ordem Apodes.
— Solitariæ.
Huma só. Centriscus.
— Binae.
Duas, huma em cada lado, o que he commum em quasi todos os peixes.
Pela proporçaõ.
— Minimæ.
Muito pequenas relativamente á grandeza do corpo; no maior numero dos peixes.
— Proportionales.
Proporcionaes ao corpo. Gadus, Uranoscopus.
— Longissimæ.
Muito compridas. Exocoetus. Pela estructura.
— Didactylæ.
Com dous raios somente. Blennius.
— Multi-radiatæ.
Com muitos raios; mas raras vezes mais de seis, em quasi todos os peixes.
— Muticae.
Rombas, nos peixes malacopterygios.
— Difformes
Quando alem dos ossiculos tambem estaõ cirros. Ophidium.
As barbatanas do ventre em qualquer lugar que sejaõ, abremse horizontalmente na agua formando hum angulo recto com o corpo. Esta expansaõ appresentando a agua maior superficie serve para equilibrar o corpo, e por isso fazem de algum modo officio de pés
PINNÆ Spuriæ.
As barbatanas espurias differem das verdadeiras, porque aquellas naõ saõ compostas, senaõ de huma pelle sem raios, ou aculeos, que ordinariamente sustentaõ as barbatanas verdadeiras. Estas estaõ sempre postas ao lado do corpo, [p. 69] ao lado do ventre, e quasi sempre sobre o dorso. Amia, Scomber Thynnus.
PINNATUS.
He todo o peixe, que tem barbatana.
PLAGIOPLATEUM.
Dizse do corpo do peixe, cuja latitude horizontal excede a perpendicular.
POLYACANTHUS.
Peixe, que tem muitos raios espinhosos nas barbatanas.
POLIGONUS.
Toda a parte do peixe, que consta de varios angulos, ou lados.
PUNCTATUS.
Quando em lugar de linhas estaõ pontos corados dispostos de varios modos. Sparus. Labrus.
PUPILLA.
A menina do olho acha-se em quasi todos os peixes. Ordinariamente he esferica, ou oblonga, em alguns he oval.
R.
RADIATUS.
Diz-se das barbatanas, que constaõ de raios osseos.
RADII.
Raios, saõ ossiculos articulados sem serem picantes, sempre flexiveis, divididos em dous, ou dichotomos, quero dizer, que a summidade sempre he dividida em duas partes.
RAMENTUM.
V. Ramentacea Pinna. Cottus grunniens.
RETICULATUS, seu Cancellatus.
Diz-se daquelle peixe cheio de linhas longitudinaes, e transversaes á maneira de malha. Sparus, Ostracion. Coriphaena.
RICTUS.
He a abertura da bocca. V. Os.
ROSTRUM.
V. Os Rictus, Rostrum.
S.
SCABER, tuberculatus.
A superficie com [p. 70] tuberculos, ou pequenos aculeos, ou escamas reviradas &c. Scorpæna.
SCUTELLUM.
He hum corpo de substancia entre cartilaginea, e coriacea, Lepadogaster, Gouan, quasi redondo, concavo marginado posto no abdomen do peixe.
SEMISAGITTATUS.
He aquella parte do peixe, que representa a figura de meia setta.
SQUAMAE.
Corpo pellucido corneo, que serve de tegumento aos peixes. Os tegumentos, que cobrem o tronco saõ, ou huma pelle simples, ou escamas. As escamas saõ corpos transparentes de natureza cornea, de que principalmente o corpo dos peixes está cuberto em parte, ou em todo. Os peixes naõ saõ os unicos, que tem escamas. Os lagartos, as cobras tambem tem escamas, que saõ da mesma natureza. Alguns peixes naõ tem escamas: a rijeza, e grossura que forma a pelle, serve para defender o corpo do peixe do contacto immediato da agua, e dos outros corpos estranhos. Pela Situaçaõ.
— Imbricatae.
Do mesmo modo, que se poem as telhas; de maneira, que a extremidade de huma, cobre a base de outra, como as telhas de hũ telhado. Perca, Sparus, Labrus, Cyprinus, Mullus,
— Remotæ.
Distantes, ou separadas humas das outras. Anguilla.
— In capite, & in corpore.
Na cabeça, e no corpo. Sparus, Sciaena.
— In trunco tantum.
Só no tronco, assim como na maior parte dos peixes.
— In pinnis.
Nas barbatanas, raras vezes. Chaetodon.
Pelo numero. [p. 71]
— Nullae.
Nenhuma escama. Ophidion.
— Raræ.
Raras, quando se achaõ separadas humas das outras. Anguilla, Conger.
— Densæ, innumeræe, confertæ.
Sem numero, muito juntas humas ás outras de maneira, que cada huma cobre mais de metade da inferior; e esta he mais, que a metade cuberta da superior. Mugil, Exocoetus.
Pela figura.
— Ovales.
Quando huma extremidade he redonda, e mais larga, que a outra. Gadus.
— Orbiculatæ, rotundæ.
Redondas. Clupea. Pela connexaõ, ou uniaõ ao corpo.
— Deciduæ, Laxæ.
Caducas, que estaõ pouco adherentes ao corpo, e cahem facilmente. Mullus.
— Tenaces.
Que tem mais uniaõ ao corpo, como no maior numero dos peixes.
Pela superficie.
— Molles, flexiles.
Molles, flexiveis. Clupea.
— Glabræ, inermes.
Lisas, sem bicos. Exocoetus, Cyprinus.
— Striatæ.
Striadas. Exocoetus, Perca, Mugil.
— Asperæ, aculeatæ.
Asperas, picantes. Gobius, Perca.
— Punctatæ.
Pontoadas, cubertas de pontos. Scorpæna.
— Ciliatae.
Ciliadas, cercadas de cilhas, ou pellos ao redor. Pleuronectes Solea, Rhombus.
— Serratæ.
A modo de serra, recortadas na sua margem. Cottus.
Pelo tamanho.
— Amplæ, magnæ.
Grandes. Exocoetus, Mugil, Mullus.
— Pavæ, tenues, exiguae.
Pequenas, miudas. Gymnotus, Atherina.
[p. 72]
— Minimæ.
Muito pequenas. Ammodytes, Uranoscopus.
SQUAMOSUM.
O corpo cuberto de escamas, como he o maior numero dos peixes.
T.
TENTACULUM.
Quando Linnéo dá o nome de tentaculo a certas partes dos peixes, como he no Gymnotus, deve-se entender por hum additamento setaceo, cutaneo, situado entre os olhos, e narizes, ou pela parte superior; movel á vontade do peixe: muitas vezes observa-se cortado, formando huma crista. O uso deste tentaculo, he taõ incognito, como o dos cirros: Os Ichthyologos daõ-lhe muitas vezes o nome de pinnula.
TERES, seu Cylindricum.
Corpo do peixe sem angulos, quasi cylindrico. Muraena, Ammodytes.
TRIGONUM, tetragonum.
Corpo com tres, ou quatro angulos longitudinaes, prominentes, estando os lados exactamente planos. Ostracion, Syngnathus.
TRIPTERYGIUS.
Tendo tres pinnas no dorso.
THORACICUS.
Diz-se daquella parte, que está situada no thorax, como saõ as barbatanas, de cuja posiçaõ Linnéo determina as ordens.
THORAX.
O thorax, ou peito principia na extremidade da gûela, e acaba onde sahem as barbatanas do peito, ou peitoraes.
TRUNCUS.
O tronco he aquella parte do corpo, que se estende desde a nuca, e abertura das guelras até á cauda; ao qual estaõ pegados os membros, que saõ as barbatanas. As partes, que compoem o tronco saõ as guelras, [p. 73] a gûela, o peito, o dorso, ou costas, os lados, o ventre, a linha lateral, o ano, a cauda. Os seus tegumentos saõ quasi sempre as escamas, e ás vezes estaõ ornados de appendices.
TUBEROSUM, Seu Gibbum.
He o corpo do peixe, que tem alguma prominencia, ou o dorso mais elevado. Zeus Faber.
V.
VARIEGATUS.
Peixe de varias cores.
VENTRICOSUM.
Quando huma parte do ventre he mais levantada inferiormente. Ostracion, Diodon.
VITTATUS.
Diz se do peixe, que he chêo lateralmente desde a cabeça até á cauda, de zonas longitudinaes. Atherina, Spari, Labri.
UNIRADIATA.
Diz se da barbatana, que tem taõ somente hum raio, ou pungente, ou tendinozo.
[p. 74]
CLASSE V. INSECTOS.
A.
ABDOMEN.
O abdomen, ou ventre he formado de anneis, e lateralmente entre cada annel estaõ huns pequenos buracos, que servem para a respiraçaõ do Insecto. O abdomen está pegado ao thorax. A parte superior do abdomen chama-se dorso, a inferior chama se ventre, ou barriga. Tab. VI. fig. I. g. III. h. h. h. Pela proporçaõ.
— Brevissimum.
Muito breve, ou pequeno. Evania.
— Longissimum.
Muito comprido. Julus, Scolopendra. Tab. VII. fig. 85. 86.
Pela connexaõ, ou uniaõ com o thorax.
— Sessile.
Sendo o diametro da base igual ao do apice.
— Petiolatum.
Sendo o diametro da base, com que se une ao thorax muito menor do que o diametro do apice, ou extremidade. Sphex. fig. 57.
— Adnatum.
Pegado á parte inferior, e posterior do tronco sem diminuiçaõ do seu diametro. Aranea. fig. 80.
— Impositum.
Pegado á parte superior da extremidade do tronco. Evania appendigaster.
Pela figura.
— Depressum.
Chato, cujo diametro transversal, excede o vertical. Scolopendra. fig. 85.
[p. 75]
— Rotundatum.
Sendo o diametro transversal igual ao vertical. Julus. fig. 86.
— Compressum.
Quando o diametro transversal cede ao vertical. Gryllus, fig. 33. Ichneumon.
— Lineare.
Em toda a parte da mesma grossura. Ichneumon. fig. 56.
— Ovatum.
Cujo diametro transversal he menor, que o longitudinal, a base forma hum segmento de circulo, e o apice he mais estreito. Dytiscus.
— Orbiculatum.
Quando o diametro transversal he igual ao longitudinal. Aranea.
— Cylindricum.
Quando o diametro transversal he igual ao vertical, e quando a base, e o apice acabaõ em segmento de circulo igual. Ichneumon.
— Conicum.
Quando o diametro transversal he igual ao vertical, a base forma hum segmento de circulo, e o apice he mais estreito. Apis conica.
— Clavatum.
Quando o apice he mais grosso, redondo. Evania.
— Falcatum, petiolatum, compressum, incurvum.
Do feitio de foice V. Petiolatum. Ichneumon.
— Hamosum.
O apice obtuzo revirado. Myopa ferruginea.
— Reconditum.
Escondido em huma excavaçaõ do peito. Cancer. Pelos segmentos, ou anneis.
— Quatuor.
Quatro segmentos. Scarabæus. Tab. VI. fig. III. h. h. h.
— Quinque.
Cinco. Dytiscus.
— Sex.
Seis. Ichneumon.
— Plura.
Muitos. Julus, Scolopendra.
— Nulla.
Sem segmentos perceptiveis. Aranea:
Pela superficie.
— Glabrum.
Lizo. Julus.
[p. 76]
— Tomentosum.
Com tomento. Syrphus.
— Pilosum, Com pellos.
Musca.
— Fasciculatum.
Á maneira de feixe. Buprestis. Tab. VII. fig. 26.
— Canaliculatum.
Com excavaçoens, ou regos. Libellula.
— Carinatum.
Formando como huma quilha. Libellula.
— Punctatum.
Com muitos pontos. Buprestis.
— Pellucidum.
Com os segmentos corneos transparentes. Lampyris, Musca.
— Hirtum.
Aspero, e com pellos. Sphinx, Phalaena.
— Spinosum.
Com espinhos. Gryllus.
— Bicornis.
Com duas prominencias cylindricas molles. Aphis. fig. 39.
— Testatum.
Com cute dura calcarea. Astacus.
— Brachiatum.
Com pequenos appendices para baixo á maneira de pé. Astacus. fig. 82.
Pela margem, ou borda.
— Integrum.
Inteiro. Dermestes. fig. 3.
— Serratum.
Com angulos agudos imbricados, ou dispostos á maneira de telha nos telhados. Naucoris.
— Lobatum.
Com prominencias, ou dividido em varias partes, ou abas. Pediculus. fig. 76.
— Plicatum.
Com pregas transversaes profundas. Aphis.
— Foliatum.
De ambos os lados sahido para fóra, e formando sinuosidades, ou profundas excavaçoẽs. Mantis gongylodes.
— Hastatum.
O ventre com espinha aguda na parte anterior. Cimex haemorrhoidalis.
— Tentaculatum.
Nos lados tem tentaculos molles, que deita fóra, e recolhe. Malachius.
[p. 77] Pelo ano.
— Acuminatum Agudo.
Mordella, Trichius.
— Stylatum.
Acaba em huma prominencia cylindrica. Aphis, Sirex. fig. 55.
— Aculeatum.
Com aculeo rijo pungente, que lança, e recolhe. Apis.
— Dentatum.
Com prominencias rijas, agudas, distantes entre si. Chrysis, Apis.
— Lamellatum.
Com duas, ou quatro pequenas laminas compressas, visinhas. Libellula. Aeshna.
— Foliaceum.
Cuberto por sima, com laminas maiores chatas. Astacus.
— Papillosum.
Com papillas prominentes para teçer. Aranea.
— Barbatum.
Barbado, cercado com lanugem comprida ao redor. Zygaena, Sesia.
— Obtusum.
Obtuzo. Musca.
ACULEUS.
Aguilhaõ, que termina o abdomen, ou ventre de duas valvulas, pelo qual o insecto lança fóra huma seta, ou aguilhaõ rijo, picante, e penetrante. Serve para defesa, para furar as plantas, e para depor nellas os seus ovos, o que succede áquelles insectos, que tem o aguilhaõ sempre sahido. Pela proporçaõ.
— Obsoletus.
Safado, ou que apenas apparece. Formica. fig. 61.
— Abbreviatus.
Muito pequeno. Ichneumon.
— Mediocris.
Mediano. Ichneumon.
— Elongatus.
Comprido.
Pela figura.
— Spiralis.
Revirado debaixo do ventre. Cynips. fig. 53.
— Cylindricus.
Redondo, linear, Ichneumon.
— Compressus.
Comprimido nos lados. Apis. Vespa.
— Reconditus.
Que se recolhe no ventre. Apis, Vespa.
[p. 78]
— Exsertus.
Que está sempre sahido. Ichneumon.
Pela margem.
— Levis Sem cortadura alguma.
Ichneumon.
— Serratus.
Com cortaduras iguaes imbricadas, em forma de dentes. Tenthredo, Apis.
ALÆ.
As azas para fugir mais velozmente, estaõ pegadas ao thorax. Elytra. Azas superiores crustaceas. Tab. VI. fig. 1. 2. fig. II. l. l. Hemelytra, semicrustaceas Membranaceas. Linnéo tirou as ordens dos insectos. das azas. AZAS 4. Superiores. Crustaceas com sutura recta. Coleoptera. I. Semicrustaceas incumbentes, ou sobrepostas. Hemiptera. 2. Todas. Imbricadas com escamas. Lepidoptera. 3. Membranaceas. Com o Anus Inerme Neuroptera. 4. com o aculeo. Hymenoptera. 5. Azas 2. Halteres em lugar das azas posteriores. Diptera. 6. Aza nenhuma, ou sem Azas, e elytros, Aptera. 7.
ALAE Membranaceæ nervosæ.
As azas membranaceas nervosas. Nos Lepidopteros, ou Glossatos de Fabricio; as variedades das cores existem nas escamas. fig. I. IV. [p. 79] Pelo numero.
— Nullæ.
Nenhuma. Cimex, Bombyx, Hippobosca.
— Duæ.
Duas. Coccus, Ephemera.
— Quatuor.
Quatro. Sphinx, Libellula.
Pela proporçaõ.
— Rudimento brevi alarum.
Somente o principio das azas. Gryllus.
— Anteriores longiores.
As azas primeiras, ou anteriores mais compridas. Ephemera. Tab. VII. fig. 47.
— Æquales omnes.
Todas iguaes. Gryllus, Panorpa.
— Longissimæ posteriores.
As posteriores muito compridas. Coccinela, Panorpa. fig. 51.
Pela figura.
— Lineares.
Lineares, ou da mesma largura desde a base até ao apice. Panorpa.
— Lanceolatæ.
Estreitas na ponta. Noctua Verbasci, exoleta.
— Rotundatæ.
Quasi, que descrevem hum circulo. Papilio.
— Oblongæ.
Oblongas, ou compridas. Papilio.
— Deltoideæ.
Posteriormente muito obtuzas, e quasi rombas. Pyralis.
— Laciniatæ, fissæ, digitatae.
Rachadas, digitadas, ou cortadas como dedos. Pterophorus.
— Reversæ.
Sendo prominente a margem exterior da aza posterior. Bombyx.
— Exsertæ.
Prominentes de trás dos elytros. Forficula.
— Tectae.
Escondidas debaixo dos elytros.
— Plicatæ.
Apertadas por meio de linhas longitudinaes. Vespa.
— Convolutæ.
Que cingem apertadamente o corpo. Tinea.
— Rhomboideæ.
Mais compridas do angulo posterior ao apice, que do mesmo angulo á base. Papilio. Tab. VI. fig. I.
[p. 80]
— Incumbentes.
Quando as azas superiores cobrem as inferiores. Noctua.
— Patentes.
Todas estendidas. Bombyx, Phalæna.
— Erectæ.
Levantadas, e avisinhadas entre si. Papilio.
— Deflexae.
Com a margem exterior virada para baixo. Noctua.
— Falcatæ.
Estreitas na ponta, e arqueadas. Bombyx Atlas.
— Striatæ.
Com veias prominentes longitudinaes distinctas.
— Reticulatæ.
Com veias longitudinaes, e transversaes, que se unem, ou communicaõ entre si. Hemerobius. fig. 50.
— Clavatae.
Engrossadas para a ponta. Panorpa.
Pela superficie.
— Squamatæ.
Cubertas com pequenas laminas levantadas, córadas; Lepidoptera, aut Glossata de Fabricio.
— Pilosæ.
Com algumas sedas rijas distantes entre si. Musca, Tipula.
— Nudae.
Contrarias ás antecedentes.
— Fenestratae.
Saõ com laminas córadas, ou escamas, mas com malhas nûas transparentes. Bombyx Atlas.
— Concolores.
Da mesma côr na pagina, ou superficie superior, e inferior. Papilio.
— Ocellatæ.
Com malhas de varias cores dispostas á maneira de circulo. Papilio. fig. I. s. s.
— Pupillatæ.
São as mesmas ocelladas, ou com malhas á maneira de olho com hum ponto no meio da dita malha. Papilio.
— Cæcæ.
Oppostas ás antecedentes.
— Fasciatæ.
Com linhas largas transversaes córadas. fig. I. t. u. u.
— Strigatæ.
Com linhas estreitas transversaes córadas. Phalaena.
[p. 81]
— Tessellatæ.
Com malhas quasi redondas coradas. Tipula hirta.
Pela margem.
— Crenatæ.
Com cortaduras, ou incizoens muito pequenas. Sphinx, fig. 44. Bombyx.
— Caudatæ.
A margem posterior prolongada, ou extensa, e adelgaçada. Papilio, Truxalis
— Emarginatæ.
Com excavaçoens de segmento de circulo. Pyralis Emargana.
— Erosæ.
Com varias excavaçoens, ou sinuosidades despedaçadas. Noctua Libatrix.
— Ciliatæ.
Com pellos parallelos na margem. Phriganea, fig. 49. Musca.
— Angulatæ.
Com varias prominencias horizontaes angulares. Sphinx.
Pelo apice.
— Obtusæ.
Obtusas.
— Truncatæ.
Como cortadas. Phryganea.
— Acutæ.
Agudas. Hyppobosca. fig. 72.
— Acuminatæ.
Alguma cousa agudas no apice. Bombyx atlas.
ANASTOMOSIS.
Quando os vasos, ou fibras se unem á maneira de rede. Cicada plebeia.
ANTENNÆ.
As antennas saõ huns filamentos articulados moveis, que servem de sensorio, e tem differentes nomes. Tab. VI. fig. II. III. c. c. c.c. Pelo numero.
— Nullæ.
Quando o insecto as naõ tem. Aranea, Phalangium. fig. 79.
— Duæ.
Duas, na maior parte dos insectos.
— Quatuor.
Quatro. Oniscus. Pagurus.
— Sex.
Seis. Astacus.
Pela situaçaõ.
— In fronte.
Na frente. Stratiomys.
[p. 82]
— In cantho.
oculorum. No angulo, ou canto dos olhos. Cimex, Cicada. fig. 35.
— Supra oculos.
Assima dos olhos. Ricinus.
— Sub oculis.
Abaixo dos olhos. Notonecta. fig. 36.
Pela proporçaõ.
— Corpore breviores.
Mais breve, que o corpo. Scarabæus.
— Corpore longiores.
Mais compridas, que o corpo. Cerambix, Leptura. fig. 22.
— Brevissimæ.
Muito pequenas. Nepa, Laternaria.
Pela figura.
— Filiformes.
Da mesma grossura em toda a parte. Elater. fig. 24.
— Filatæ.
O mesmo que filiforme sem fio lateral. Musca empis.
— Clavatæ.
Mais grossas para o fim. Papilio.
— Attenuatae.
Mais grossas no meio, que na base, e na summidade. Zygaena.
— Setaceæ.
Mais delgadas para o apice. Cerambix.
— Setariae.
O mesmo que setacea. Musca.
— Subulatæ.
Breves, agudas. Libellula.
— Ensiformes.
Largas, triangulares. Truxalis.
— Palmatæ.
Divididas em lacinias. Nepa. fig. 37.
— Dichotomæ.
Divididas em duas.
— Heptaphylæ.
Divididas em sete. Scarabæus nasicornis.
— Flabelliformes.
Que estaõ abertas como hum leqre. Elater flabeiliformis.
— Belavatæ.
Com o articulo do meio, e o ultimo mais grosso no apice. Cimex.
— Irregulares.
Com alguns articulos irregulares, a maneira de barca. Cerocoma. Pelos articulos, ou nôs.
— Moniliformes.
Com os nôs, ou articulos redondos. Tenebrio, Chrysomela fig. 14.
[p. 83]
— Cylindricæ.
Com os nôs, ou articulos cylindricos. Sepidium.
— Serratæ.
Com os nôs na summidade de hum lado dilatados, ou mais extendidos. Elater.
— Pectinatæ.
Com o lado interior dos articulos dotados de pellos, á maneira de cilias, ou pestanas. Bombyx.
— Pilosæ.
Com sedas rijas distantes nos articulos.
— Barbatæ.
Os pellos dos articulos juntos em feixes. Phalaena.
— Aculeatæ.
Com aculeos revirados nos articulos. Cerambix datus.
— Obconicæ.
Os articulos angustos, ou estreitos na base. Carabus.
— Squamatæ.
Os articulos com escamas quadradas, levantadas, ou rectas. Sphinx.
— Multiarticulatæ.
Com muitos articulos, ou nós Astacus.
— Pauciarticulatæ.
Com poucos nós. Syrphus.
Pelo apice, ou extremidade.
— Fissiles.
O capitulo dividido em laminas. Scarabæus, Melolontha.
— Perfoliatæ.
Estando sahidos para fóra, e distantes os nós, ou articulações do capitulo por todas as partes. Dermestes. Hydrophilus.
— Pectinato fissiles.
V. Pectinatae, & Fissiles. Lucanus. fig. 2.
— Solidæ.
O capitulo oval, e inteiro. Hister. fig. 4.
— Securiformes.
Sendo o nó chato, e dilatado, ou distendido no outro lado. Syrphus.
— Uncinatæ.
O ultimo nó agudo, e revirado. Papilio Proteus.
— Fissæ.
O ultimo nó dividido. em dous. Caucer.
— Excavatæ.
O capitulo obtuso, e excavado. Laternaria.
[p. 84]
— Obtusæ.
O ultimo nó obtuso.
— Acuminatæ.
Acabaõ em ponta aguda. Tabanus. fig. 66.
— Dentatae.
O ultimo nó cortado obliquamente, e dentado. Tabanus.
— Aristatæ.
O ultimo nó acaba com huma seda. Musca, Cimex, Syrphus.
— Plumatæ.
O ultimo nó acaba com huma seda com raios lateraes. Musca, Syrphus.
Pela uniaõ.
— Distantes.
Distantes entre si. Nepa. fig. 37.
— Approximatæ.
Visinhas. Musca.
— Connatæ.
Unidas na base. Bibio.
— Pedunculatæ.
Com pedunculo. Gammarus.
ARTUS.
Nos insectos saõ cauda, aculeo, pés, azas, alteres, pentes, os quaes lhes servem para o movimento, e defesa.
B.
BIVALVIS.
De duas valvas.
C.
CAPUT.
A cabeça que está pegada ao thorax, contem quasi todos os sentidos, o rudimento, ou principio do cerebro, os tegumentos, a cute ossea, ou á maneira de coiraça. Consta de olhos, bocca, antennas, frente, gûela, e Stemmata.
— Distinctum.
Separada do thorax por meio de hum pedunculo, como se fosse pescoço.
— Coalitum.
Unida immediatamente ao thorax. Aranea, Cancer.
— Angustatum antice.
Mais estreita pela parte anterior. Curculio, Panorpa.
— — — Postice.
Mais estreita pela parte posterior. Attelabus, Raphidia.
[p. 85]
— Nutans.
Virada para baixo. Mantis. fig. 32.
CAUDA.
A cauda he aquella parte em que acaba o abdomen, ou ventre sem valvas. O uso da cauda he para depor os ovos, dirigir o movimento, e raras vezes por defensa. Pela proporçaõ.
— Brevior corpore.
Mais breve, que o corpo. Forficula. fig. 30.
— Longior.
Mais comprida, que o corpo. Scorpio.
— Longitudine corporis.
Do comprimento do corpo. Ephemera. fig. 47.
Pela figura.
— Articulata.
Com articulaçoens, consta de nós separados. Scorpio. fig. 81.
— Recurva.
Que vai subindo para a extremidade. Raphidia, Gryllus.
— Recta.
Horizontal. Gryllus. fig. 33.
— Flexa.
Revirada debaixo do abdomen, e serve para saltar. Podura.
— Setacea.
Adelgaçada pouco, e pouco. Ephemera.
— Setosa.
O mesmo.
— Corniculata.
Com espinha cornea, aguda, rija. Sirex. fig. 55.
— Forcipata.
Com duas unhas arqueadas, que saõ conniventes, ou se avisinhaõ na ponta. Forficula.
— Hamoso-forcipata.
Com as unhas reviradas nas pontas como hum anzol, no mais he forcipata. Libellula.
— Chelata.
Mais grossa na ponta, com hum dedo pollegar movel. Panorpa. fig. 51.
— Dentata.
Com dentes, ou prominencias angulozas. Forficula.
— Villosa.
Com villos. Lepisma. fig. 73.
[p. 86] Pelo apice.
— Obtusa.
Obtusa. Gryllus.
— Acuta.
Aguda. Syrex.
— Unguiculata.
Com unha arqueada, aguda, rija. Scorpio.
— Telifera.
He o mesmo, que unguiculata. Pelas sedas.
— Uniseta.
Com huma seda. Scorpio.
— Biseta.
Com duas sedas. Ephemera, Gryllus.
— Triseta.
Com, tres sedas. Ephemera, Lepisma.
— Penicellata.
Com muitas sedas dispostas sem ordem. Julus. fig. 86.
CAUDATIO.
Toma-se pela situaçaõ, e figura da cauda, que termina o abdomen.
CHELA.
Diz se dos pès anteriores, que servem ao insecto como de maõs, incrassados, divididos na ponta em duas partes, das quaes huma he movel, outra immovel. Scorpio, Cancer.
CLAVA.
Quando o apice, ou extremidade da antenna he grossa.
— Fissilis. — Perfoliata.
V. Antennæ.
CLYPEUS.
Escudo, he huma parte da cabeça, horizontal, cornea, sahida para fóra, que cobre superiormente a bocca. Pela figura.
— Rotundatus.
Arredondado. Melolontha. Papilio
— Quadratus.
Quadrado. Cetonia, Raphidia.
— Conicus.
De figura conica. Bombyx, Notonecta.
— Fornicatus.
Arqueado. Panorpa.
— Cylindricus.
De figura cylindrica. Phryganea.
— Subulatus.
Em forma de sovela. Cimex, fig. 38.
— Involvens.
Sahido para fora cubrindo toda a bocca. Bombyx.
[p. 87] Pela superficie.
— Annulatus.
Ornado de anneis. Cimex.
— Carinatus.
Com huma linha levantada no meio. Laternaria.
— Canaliculatus.
Com linha excavada no meio. Scarabæus.
— Cornutus.
Com prominencias maiores agudas. Scarabæus.
— Scaber.
Com pontos alguma cousa prominentes.
— Fasciatus.
Com linha transversal, levantada, ou prominente. Lucanus.
Pela margem.
— Integer.
Inteiro. Cetonia.
— Incrassatus.
Mais grosto. Melolontha.
— Ciliatus.
Com cilias, ou pellos parallelos. Pulex. fig. 71.
— Fissus.
Rachado. Bombyx.
— Crenatus.
Com incisoens superficiaes, formando pequenos segmentos de circulo. Scarabæus.
— Emarginatus.
Com excavaçaõ semicircular. Scarabeus. Cercopis.
— Reflexus.
Com a margem elevada, e revirada. Melolontha.
Pela proporcaõ.
— Maxilla longior.
Mais comprido, que o queixo. Birrhus.
— — brevior.
Mais breve. Cicindela. fig. 25.
— — aequalis.
Igual ao queixo. Attelabus.
— Brevissimus.
Muito pequeno. Papilio.
— Longissimus.
Muito comprido. Cimex.
COLEOPTERUM.
He o mesmo, que elytrum.
COLOR.
As cores, como sabiamente adverte Fabricio, saõ inconstantes principalmente nos Insectos. O verde v. g. varia muito, e tem muitos gráos; [p. 88] e assim nas outras. Scopoli, e Poda trabalharaõ, e propuzeraõ o modo de imitar estas differentes cores com varias misturas; porém naõ sahem como elles asseveraõ. Posto que de muitas cores naõ temos termos, que os possaõ exprimir para se fazer huma exacta idea dellas, com tudo procuraremos expollas com a maior cla-reza possivel.
COLOR.
Côr.
— Æneus.
Côr de bronze.
— Albidus.
Esbranquiçado.
— Ater.
Escuro ou quasi negro.
— Aurantius.
Côr de Larania.
— Aureus.
Côr de oiro.
— Azureus.
Côr azul escura, ou azul ferrete.
— Brunneus.
Côr, que se avisinha ao preto.
— Candidus.
Candido, muito branco.
— Canescens.
Que se faz branco, ou he quasi branco.
— Canus.
Branco á semelhança dos cabêllos, que saõ brancos.
— Castaneus.
Côr de castanha.
— Colybeus.
Côr de aço.
— Coccineus.
Côr de escarlate.
— Coeruleus.
Azul, ou côr de anil.
— Concolor.
Da mesma côr.
— Croceus.
Côr de açafraõ.
— Cupreus.
Côr de cobre.
— Cyaneus.
Azul mais claro.
— Ferrugineus.
Côr de ocra.
— Fuliginosus.
Côr de ferrugem.
— Fulvus.
Loiro, ou ruivo.
— Fucescens.
Alguma cousa denegrido.
— Fuscus.
Fusco, ou escuro.
— Glaucus.
Côr verde de mar, ou verde claro.
[p. 89]
— Griseus.
Cinzento, ou de côr de cinza.
— Helvolus.
Côr de castanha clara.
— Hyalinus.
Côr de vidro.
— Incarnatus.
Côr de carne.
— Lividus.
Denegrido, ou tendente a côr de chumbo.
— Luridus.
Amarello, muito pallido.
— Murinus.
Côr de rato.
— Nebulosus.
Côr confuza, ou como ennevoada, e pouco distincta.
— Nigricans.
Que tira para negro.
— Olivaceus.
Côr de azeitona.
— Piceus.
Côr de pez, ou negro.
— Plumbeus.
Côr de chumbo.
— Rubeus.
Avermelhado.
— Rufescens.
Alguma cousa ruivo.
— Rufo fuscus.
De côr ruiva escura.
— Rufus.
Ruivo.
— Sanguineus.
Côr de sangue.
— Spadiceus.
Côr baia, ou de castanha clara.
— Testaceus.
Côr de tijolo.
— Violaceus.
Côr de violetas.
E.
EDENTULUM OS.
Bocca sem dentes. Ephemera.
ELYTRA.
Saõ duas azas superiores crustaceas. Tab. VI. fig. 2. l. l. Os elytros em alguns insectos estaõ conglutinados, e unidos entre si; e entaõ faltaõ as asas posteriores, e o scutello. Pela proporçaõ
— Abbreviata.
Breves. Meloe, Leptura.
— Mediocria.
Medianas. Crysomela. fig. 14.
[p. 90]
— Elongata.
Compridas. Gryllus, Blatta. fig. 31.
Pela figura.
— Linearia.
Da mesma largura em todo o comprimento. Cicindela. fig. 25.
— Attenuata.
Que se vaõ attenuando, ou estreitando posteriormente a pouco, e pouco. Leptura, Necidalis.
— Plana.
Da mesma altura em toda a parte. Blatta.
— Deflexa.
A margem interior mais alta. Gryllus.
— Cruciata.
Dobrados no meio, de maneira, que apparece a superficie interior. Cimex, Nepa.
— Gibba.
Muito levantados no meio. Chrysomela.
— Flexilia.
Que cedem á pressaõ sem se quebrarem; e assim saõ as que Linnéo chama bemilytra, ou semicrustaceas. Cantharis, Gryllus.
— Mollia.
Que conservaõ por muito tempo o signal da compressaõ. Meloe.
— Rigida.
Opposta ás antecedentes. Curculio.
Pela superficie
— Tomentosa.
Com lanugem. Lagria.
— Pilosa.
Com pellos. Melolontha.
— Fasciculata.
Com pellos em feixes. Buprestis. fig. 26.
— Laevia.
Lisos. Chrysomela.
— Scabra.
Com pontos prominentes, e distantes. Cerambix. fig. 21.
— Tuberculata.
Com tuberculos. Curculio. fig. 8.
— Verrucosa.
Com pontos maiores levantados como cicatrizes.
— Squamata.
Com pequenas laminas alguma cousa levantadas. Curculio.
— Punctata.
Com pontos. Carabu.
— Striata.
Imprimidos com linhas longitudinaes. Carabus.
— Punctato-striata.
Os pontos dispostos em linhas [p. 91] longitudinaes. Cysomela.
— Sulcata.
Com linhas longitudinaes excavadas. Carabus.
— Porcata.
Saõ sulcados com excavações, e pontos levantados compridos prominentes. Carabus porcatus.
— Rugosa.
Com varias linhas prominentes reticuladas, ou dispostas em modo de rede. Silpha rugosa.
— Lineata.
Com linhas levantadas longitudinaes. Silpha atrata.
— Crenata.
Com linhas prominentes longitudinaes crenadas, ou ondadas. Curculio.
— Spinosa.
Com aculeos fortes, e rijos, agudos. Curculio, Hispa.
— Glabra.
Oppostos aos antecedentes.
Pela sutura.
— Longitudinalis.
A margem interior dos elytros saõ conniventes.
— Transversalis.
Os dous elytros estaõ pegados por esta sutura ao thorax.
Pela margem.
— Marginata.
Com a margem prominente, ou sahida para fóra. Silpha, Cassida. fig. 12.
— Serrata.
Cortados á maneira de serra. Buprestis.
— Dentata.
Com incisões á maneira de dentes.
— Sinuata.
Com huma excavaçaõ. Silpha sinuata.
— Inermia.
Contraria ás antecedentes.
Pelo apice.
— Rotundata.
Que acabaõ em segmento de circulo. Gryllus.
[p. 92]
— Acuminata.
Que acabaõ em huma ponta forte, e rija. Tenebrio.
— Truncata.
Obtusos, ou como cortados posteriormente. Staphilinus. fig. 20.
— Fastigiata.
Excavados, ou emarginados no apice. Leptura, Stenocorus..
— Mucronata.
Excavados no apice, e no meio da emarginatura, ou a excavaçaõ, tem huma ponta. Buprestis.
— Decollata.
O mesmo que truncata.
ENTEMOLOGIA.
Sciencia, que trata dos Insectos.
ENTOMOLOGUS.
Author da mesma sciencia.
EPIGASTRIUM.
A regiaõ epigastrica nos insectos he o espaço que fica na parte superior do ventre. Cantharis rufa.
EXCRETIO.
Copia do humor, que o insecto lança quando se corta, ou tambem pela transpiraçaõ
F.
FEMUR.
Coixa, he o nó superior, que pega o pé. Tab. VI. fig. II. y.y.y. Pela figura.
— Angulatum.
Com suturas agudas prominentes. Gryllus.
— Incrassatum.
Mais grossa, que a tibia. Chrysomela, Curculio.
— Incurvum.
Arqueada descrevendo hum segmento de circulo. Musca diophtalma.
— Fulcratum.
Com huma lamina consistente, e rija na sua base. Mordella. fig. 19.
— Canaliculatum.
Excavada longitudinalmente. Nepa cinerea.
— Dilatatum.
Com as margens membranaceas estendidas. Gryllus.
[p. 93]
— Cornutum.
Com ponta. Lamia pedicornis.
— Patella femorum.
Hum ossiculo entre o femur, e a tibia. Ichneumon delusor.
Pela margem.
— Dentatum.
Com huma, ou muitas prominencias agudas distantes. Curculio, Vespa.
— Serratum.
Cortado á maneira de serra. Cancer. Gryllus.
— Inerme.
Sem dentes &c. Cerambix.
Pelo apice
— Lobatum.
Que acaba em huma membrana sahida para fóra. Mantis.
— Spinosum.
Que acaba em espinha aguda, e rija. Mantis.
— Clavatum.
Com o apice mais grosso. Cimex.
— Inerme.
Opposto aos precedentes.
FRONS.
Frente, a parte superior da cabeça entre os olhos. Pela substancia
— Cornea.
He cornea na maior parte dos insectos.
— Vesicularis.
De substancia vesicular. Myopa.
Pela figura.
— Acuminata.
Que acaba em ponta entre as antennas. Gryllus.
— Rostrata.
Com huma ponta comprida. Astacus.
— Scutata.
Cuberta com a substancia cornea do thorax applainada, ou estendida. Cassida, Lampyris.
— Turrita.
Elevada; cylindrica, sahida para fóra, ou prominente. Latervaria, Truxalis.
Pela superficie.
— Laevis.
Lisa, sem risco algum.
— Glabra.
Sem pellos, ou lanugem.
— Punctata.
Com muitos pontos dispostos sem ordem.
[p. 94]
— Sulcata.
Com excavações lineares.
— Scabra.
Com pontos levantados.
— Unicornis.
Com huma ponta aguda levantada. Scarabæeus.
— Bicornis.
Com duas pontas. Scarabæus. Hispa. Apis.
— Tuberculata.
Com huma pequena prominencia obtuza. Scarabæus.
— Carinata.
A modo de quilha; ou com huma linha longitudinal aguda levantada. Curculio.
— Canaliculata.
Com huma linha longitudinal excavada. Curculio.
— Pubescens.
Com lanugem. Melolontha.
— Pilosa
com pellos compridos, mais rijos. Phalaena.
— Hirta.
Com pellos juntos e compridos. Apis.
G.
GALEA.
Especie de elmo, ou capacete cylindrico, ou obtuzo quasi visicular, que cobre o dorso das maxillas.
— Brevior maxilla.
Mais breve que o queixo.
— Longior.
Mais comprido. Blatta.
— Æqualis.
Igual. Gryllus Acheta.
— Truncata.
Como cortada. Blatta.
— Obtusa.
Obtuza. Gryllus.
— Fornicata.
Arqueada. Truxalis.
Pela proporçaõ.
— Brevior palpis.
He mais breve, que os palpos; na maior parte dos insectos.
— Longior.
Mais comprida.
— Elongata.
Comprida até a aba, ou lacinia externa da lingua. Apis.
[p. 95]
GULA.
Parte inferior da cabeça entre a bocca, e o thorax.
H.
HAUSTELLUM.
He huma especie de rostro sahido para fóra, corneo, sem articulações. Tem huma bainha muitas vezes bivalve; contem sedas. Differe da proboscide por esta ser bilabiada, e o Haustellum nunca. Obs. Estando a proboscide acha se, ordinariamente o Haustellum com bainha univalve, ou sem ella estando as sedas escondidas em huma excavaçaõ, ou canal, que está posto no dorso da proboscide. Pelas sedas
— Unica.
Huma só seda. Tipula. Stratiomys, Conops. fig. 69.
— Duæ.
Duas. Stomonys.
— Tres.
Tres. Bibio. Rhagio, Bombylius. fig. 71.
— Quatuor.
Quatro. Syrphus.
— Quinque.
Cinco. Tabunus, Culex. fig. 67.
— Setaceæ.
Setaceas. Tipula. fig. 64.
— Acuta.
Aguda. Rhagio.
— Cylindrica.
De figura de Cylindro. Stratiomys.
— Æquales.
Iguaes. Tabanus.
— Inæquales.
Desiguaes. Syrphus. Culex.
Pela figura
— Fornicatum.
Arqueado- Rhingia.
— Cultratum.
A maneira de faca. Rhingia.
— Canaliculatum.
Canaliculado. Bibio.
— Inflexum.
Encurvado. Empis. fig. 68.
— Geniculatum.
Com nós. Conops.
— Gibbum.
Corcovado.
— Rectum.
Recto. Asilus. fig. 70.
— Setaceum.
De figura de seda. Bombylius.
— Cylindricum.
Cylindrico. Hippobosca. Rhagio.
[p. 96]
— Flexile.
Flexivel. Culex.
Pela bainha.
— Nulla.
Sem bainha. Tipula.
— Univalvis.
Com huma valva. Bibio.
— Bivalvis Com duas.
Myopa.
— Valvulis æqualibus.
Com valvas iguaes. Hippobosca.
— Valvulis inæqualibus.
Com valvas desiguaes. Myopa, Asilus.
— Canaliculata.
Canaliculada.
— Acuminata.
Aguda. Tabanus.
— Abbreviata.
Breve.
— Fissa.
Dividida, ou como rachada. Asilus. fig. 70.
HEMILYTRUM.
He quando as asas superiores saõ algum tanto duras, mas flexiveis. Gryllus.
I.
IMMARGINATUM corpus.
Sem excavações na margem, e sem margem sahida para fóra. Crysomela.
L.
LABIUM.
O beiço he horizontal, e he a parte inferior da cabeça que está estendida, e que fecha a parte inferior da bocca, para que naõ saia o que o animal tomou.
Pelo numero.
— Nullum.
Sem beiço, nos Lepidopteros.
— Unicum.
Hum só.
— Plura.
Muitos. Cancer. Pagurus.
Pela figura.
— Cylindricum.
Cylindrico. Scarabaeus, Cetonia.
— Cordatum.
A extremidade, ou apice dilatada arredondada, obtuza. Melolontha, Nicrophorus.
[p. 97]
— Quadratum.
Quadrado. Elophorus.
— Orbiculatum.
Orbicular. Opatrum.
— Gibbum.
Corcovado, elevado no meio. Lagria.
— Obconicum.
Que se vai dilatando mais para a ponta a pouco e pouco. Prionus. Mutilla.
— Fornicatum.
Concavo na parte inferior. Aeshna.
— Lineare.
Delgado, e da mesma grossura em toda a parte. Chrysis.
— Convolutum.
Com as margens reviradas para a parte superior. Trombidium.
— Carinatum.
Com linha intermedia levantada, ou prominente. Vespa.
— Linguæforme.
A maneira de lingua. Apis.
Pela margem.
— Integrum.
Inteiro. Cryptocephalus.
— Emarginatum.
Com excavaçaõ formando hum pequeno segmento de circulo. Scarabaeus.
— Fissum.
Com racha pequena. Cetonia. Truxalis.
— Ciliatum.
Cercado com pellos parallelos. Sphaeridium.
— Crenatum.
Com cortaduras arredondadas superficiaes. Nicrophorus.
— Dentatum.
Com protuberancias agudas, rijas. Scolopendra. fig. 85.
— Incrassatum.
A margem mais grossa. Gryllus.
Pelo apice.
— Obtusum.
Obtuso. Dermestes. Cassida. fig. 12.
— Truncatum.
Como cortado.
— Acuminatum.
O apice com huma ponta. Buprestis, Bruchus. fig. 11.
— Hastatum.
O apice triangular com os angulos sahidos para fora. Tentredo. fig. 54.
— Rotundatum.
Arredondado. Dytiscus. fig. 27.
Pelas abas, ou lacinias. [p. 98]
— Integrum.
Inteiro.
— Bifidum.
Dividido em dous Blata.
— Trifidum.
Em tres. Forficula.
— Ouadrifidum.
Em quatro. Cancer, Pagurus.
— Quinquefidum.
Em cinco. Apis gulosa.
— Setarium.
Com huma seda forte em ambos os lados.
Pela substancia.
— Corneum.
De substancia cornea. Cicindela. fig. 25.
— Membranaceum.
Membranoso. Cerocoma.
— Vesiculosum.
Vesicular. Gryllus. Phalangium.
— Basi corneum, apice membranaceum.
Corneo na base, e membranoso no apice. Apis.
Pela proporçaõ.
— Palpis posticis brevius.
Mais breve, que os palpos posteriores: Ichneumon, Clerus.
— — Æquale.
Igual aos ditos palpos. Citonia.
— — Longius.
Chrysis. fig. 58.
— Elongatum.
Comprido. Apis.
LARVA.
O primeiro estado dos insectos logo que sahem do Ovo, a que podemos clamar estado da infancia no insecto, de cujo estado passa o insecto ao de pupa.
LINGUA Spiralis.
Lingua espiral posta entre os palpos, que tem varias involuções, propria dos Lepidopteros, ou Glossatos. O seu principal uso he tirar o nectar das flores. Pela substancia.
— Cornea, dura, nitida, polita.
De substancia cornea, rija, luzidia, polida, Sphinx. fig. 44.
— Membranacea, molis, albida, tenuis.
De substancia membranosa, mole, esbranquiçada, delgada. Bombix.
Pelo apice.
— Acuta.
Aguda. Zigaena.
— Obtusa.
Obtusa. Sphinx.
[p. 99] Pela proporçaõ.
— Longissima.
Muito comprida. Sphinx.
— Abbreviata.
Breve. Phalæna.
— Linguæ rudimentum.
O principio da lingua. Hepialus.
LOBUS, bilobus &c.
Lobo, ou aba corresponde á figura da parte inferior da auricula; he huma prominencia semicircular, ou que forma hum segmento de circulo; tendo huma diz-se unilobus; tendo duas diz-se bilobus. Scarabaeus bilobus.
M:
MARGINATUS thorax.
Thorax com a margem extendida, ou sahida para fóra.
MAXILLÆ.
Outra especie de queixos taõbem transversaes produzidos da substancia interior da cabeça, muitas vezes de substancia membranacea, que fechaõ os lados da bocca interiormente. Pelo numero.
— Nulla.
Nenhuma. Cancer.
— Duæ.
Duas. Na maior parte dos insectos.
Pela connexaõ, ou uniaõ.
— Connata.
Unida com o beiço alem do meio. Synistata.
— Adnata.
Pegada toda ao beiço. Phryganea.
— Adhaerens.
Com a base unida entre si. Phalangium.
Pela figura.
— Cylindrica.
De figura cylindrica. Aranea. fig. 80.
— Compressa.
Comprimida nos lados. Apis.
— Arcuata.
Arqueda. Gyrinus. Carabus. Aeshna.
— Linguæformis.
A maneira de lingua. Apis.
Pelo apice [p. 100]
— Dilatata.
Comprimida, e arredondada lateralmente na extremidade. Scaurus.
— Obtusa.
Obtusa. Sepidium.
— Fissa.
Fendida, ou rachada. Forsicula, Blatta.
— Setosa.
Cercada com pellos rijos. Cetonia.
— Acuminata.
Aguda. Carabus. fig. 28.
— Dentata.
Com dentes. Melolontha. Aeshna.
— Unguiculata.
Com pequena unha. Aranea, Scorpio
— Truncata.
Cortada Phalangium.
Pela consistencia.
— Membranacea.
De substancia membranacea. Apis.
— Cornea.
Cornea. Erotylus.
— Vesiculosa.
Vesicular. Blatta.
Pela margem.
— Nuda.
Nua. Aranea.
— Ciliata.
Cercada com pellos parallelos imbricados. Carabus.
Pelas lacinias, ou abas.
— Intrega.
Inteira. Zanitis.
— Unidentata.
com hum dente forte no pegamento do palpo Elater. Scarabeus.
— Bifida.
Dividida até a base. Tenebrio. fig. 17.
Obs. Quando estaõ quatro palpos pegados á maxilla entaõ sempre a maxila he inteira.
MAXILLOSUM os.
Bocca com maxillas. Gryllus &c.
MULTI maxillosum.
Com muitas. Libella. fig. 46.
MANDIBULÆ.
Os queixos saõ dous, transversaes, de substancia cornea, que fechaõ os lados da bocca superiormente, nascem da substancia cornea da cabeça. Pelo numero.
— Nulla.
Nenhuma. Lepidoptera. Glossata.
— Duæ.
Duas. Em muitos insectos.
[p. 101] Pela situaçaõ.
— Exserta.
Que sobresahe alem do escudo, ou clypeo. Cicindela.
— Abscondita.
Que está escondida debaixo do clypeo. Dermestes. fig. 3.
— Sepulta.
Totalmente cuberta dos palpos, e beiços. Cancer. Astacus.
Pela figura.
— Recta.
Direita. Crabro. Trombidium.
— Arcuata.
Arqueada. Scolopendra.
— Concava.
Por baixo excavada. Bombyx.
— Fornicata.
Arqueada, e excavada por baixo. Cancer. Astacus.
— Excavata.
Vasia, com a unha, ou bico furado. Aranea.
— Articulata.
Com nôs. Phalangium.
— Cylindrica.
Cilindrica. Scorpio.
— Forcipata.
Com apices, que se sobrepoem. Lucanus. Cicindela.
— Difformis, brevis.
Crassa, dentibus inaequalibus instructa. Breve, grossa, com dentes desiguaes. Julus. fig. 80.
Pelos dentes.
— Inermis.
Sem dentes. Chrysomela. fig. 14.
— Unidentata.
Com hum só dente.
— Multidentata.
Com muitos dentes. Cicindela.
Pelo apice
— Obtusa.
Obtusa. Cancer. Jullus.
— Acuminata.
Aguda. Cerocoma.
— Fissa.
Com huma fenda no apice. Sepidium.
— Bifida.
Dividida no apice alem do meio da mandibula.
— Bidentata.
A pequena fenda no apice com duas lacinias, ou pontas agudas. Gyrinus. fig. 6.
[p. 102]
— Bifurcata.
A breve fenda do apice com pontas obtusas, e reviradas. Lucanus.
— Truncata.
Como cortada. Vespa.
— Denticulata.
O apice cortado obtusamente tem dentes, e huma pequena unha muito aguda. Libellula.
— Unguiculata.
Com unha arqueada aguda. Aranea.
— Biunguiculata.
Com duas unhas. Scorpio.
— Chelifera.
O apice mais grosso, fendido com huma lacinia, ou aba movel. Phalangium. fig. 79.
Pela proporçaõ.
— Clypeo brevior.
Mais breve, que o escudo. Bruchus.
— Longior clypeo.
Mais comprida. Cicindela.
— Longissima.
Muito mais comprida. Lucanus Mas.
METAMORPHOSIS.
He a mudança dos insectos a qual he de quatro estados desde o ovo até o Insecto perfeito, ou Imagem. Comprehende O Ovo, Larva, Pupa, e Imagem.
N.
NEUTRA.
Chamaõ-se aquelles Insectos, que por falta de genitaes, saõ estereis; estes só se achaõ na republica das abêlhas, e formigas, servem para construirem, e encherem os favos, defenderem os maridos, e guardarem as Pupas. Fabricio.
O.
OCULI.
Olhos. Pelo numero.
— Bini.
São dous na maior parte dos Insectos.
[p. 103]
— Sex. — Octo.
Seis, ou oito nas Aranhas.
Pela situaçaõ.
— Aproximati.
Visinhos. Monoculus. fig. 83.
— Distantes.
O contrario. Scarabæus.
— Frontales.
Na frente. Phalangium, Aranea.
— Laterales.
Nos lados. Phalaena, Aranea.
Pela Connexaõ.
— Testæ innati.
Pegados á casca. Monoculus.
— Prominuli.
Prominentes. Cicindela.
— Pedunculati.
Com pedunculos, que os sustentaõ. Cancer.
Pela composiçaõ.
— Simplices.
Hum olho simples para cada lado. Scarabaeus, Cancer.
— Compositi.
Muitos olhos, ou recticulados com muitas lentes. Bombyx, Musca.
Pela figura.
— Sphaerici.
Globosos. Aranea.
— Oblongi.
Oblongos. Buprestis.
— Rotundati.
Redondos. Agrion.
OCELLUS.
He huma macula redonda de varias côres posta nas azas de alguns Lepidopteros. Tab. VI. fig. I. s.
OS.
A bocca para tomar o alimento he cousa, que todos tem, e naquelles Insectos, em que parece faltar, supprem alguns poros; ella consta de clypeo, beiços, mandibulas, maxillas, galea, palpos, lingua espiral, proboscide, rostro, houstello.
— Forcipatum.
Á maneira de tenaz. Hister. fig. 4.
P.
PALPI.
Saõ os filamentos juntos á bocca, [p. 104] articulados moveis, que servem de sensorio. Tab. VI. fig. II. III. b. b. Pelo numero.
— Nulli.
Nenhum. Notonecta.
— Duo.
Dous. Aranea, Scolopendra.
— Quatuor.
Quatro. Scarabaeus, Ichneumon.
— Sex.
Seis. Cicindela. Cancer.
Pela situaçaõ.
— Inserti maxillae dorso.
Pegados ao dorso da maxilla. Scarabæus.
— — maxillæ medio interiori.
No meio interno da maxilla. Apis.
— Inter maxillas.
Entre as maxillas. Scolopendra.
— Labii apici.
Na extremidade do beiço. Hister. Apis.
— Labii medio externo.
No meio do beiço na parte exterior. Ichneumon.
— Labii medio interno.
Na parte interna do beiço. Cetonia.
— Labii basi.
Na base do beiço. Nicrophorus. Stenocorus.
— Labii lateribus.
Nos lados do beiço. Cancer.
— Penicillis duobus sub labio absconditis.
Dous pinceis escondidos debaixo do beiço. Lucanus.
— Mandibulae dorso.
No dorso do queixo Astacus.
— Ad latera linguæ Spiralis.
Nos lados da lingua espiral. Lepidoptera, Glossata.
— Proboscidi.
Pegados a proboscide. Musca.
— Haustelli vagina.
Á bainha do haustello.
— Haustelli setis.
As sedas do haustello. Syrphus.
Pela figura.
— Filiformes.
Da mesma grossura em toda a parte. Cerocoma.
— Moniliformes.
Com todos os nóz globosos.
— Clavati.
O ultimo nó mais grosso, e grande. Trox.
[p. 105]
— Cylindrici.
Com os nós de figura cylindrica, iguaes. Ichneumon. fig. 56.
— Securifornes.
O ultimo nó mais largo, e agudo em hum lado. Elater, Coccinella. fig. 10.
— Incurvi.
Curvados sobre a bocca. Tipula.
— Cheliferi.
O ultimo nó bifido, ou dividido, com huma lacinia, ou parte movel. Scorpio.
— Bifidi.
Divididos até a base. Cancer.
— Linguæformes.
Muito compridos, compressos dos lados, membranaceos á maneira de lingua. Nomada.
— Vesiculosi.
Com nós molles, e inchados. Gryllus.
— Stuposi.
Cubertos de huma lanugem molle. Lepidoptera, aut Glossata.
Pelos nós.
— Aequales.
Com todos os nós da mesma figura, e comprimento. Donacia.
— Inæquales.
Com alguns nós maiores, e mais grossos. Crabro. fig. 28.
— Rhomboides.
Os nós chatos com angulos agudos, e levantados obliquamente. Crabro.
— Pilosi.
Com muitos pellos rijos. Cicindela.
— Cuneiformes.
Com os nós redondos, ou roliços, e que pouco, a pouco vaõ sendo mais grossos para a ponta. Carabus. fig. 28.
— Triangulares.
Os nós com tres angulos agudos prominentes. Astacus. O numero dos nós he differente, quasi sempre saõ quatro, ou sinco, ás vezes dous, ou tres, raras vezes saõ mais.
Pelo apice.
— Subulati.
Com o ultimo nó, ou articulo agudo, ou em forma de ponta.
— Turgidi.
Com o ultimo nó inchado á maneira de [p. 106] cabeça. Araneæ maribus.
— Truncati.
O ultimo nó como cortado. Prionus.
— Unguiculati.
O ultimo nó de substancia cornea, arqueado, agudo. Trombidium.
— Fissi.
O ultimo nó bifido, ou dividido. Alucita.
Pela proporçaõ.
— Elongati.
Compridos. Scorpio, Ichneumon.
— Abbreviati.
Breves. Libellula.
Pela igualdade.
— Antici longiores.
Os anteriores mais compridos. Scyllarus.
— Omnes æquales.
Todos iguaes. Nicrophorus.
— Intermedii longiores.
Os do meio mais compridos Carabus.
— Postici longiores.
Os posteriores mais compridos. Clerus.
PECTEN.
Saõ duas partes em figura de pente, que se observaõ entre o abdomen, e o peito de alguns insectos. Scorpio. Pelo numero dos dentes destes pentes he, que se distinguem as especies deste genero. O uso delles ainda se ignora.
PECTUS.
O peito he a parte inferior do tronco, que corresponde abaixo do thorax. Poucas differenças tem nos nomes. Ao peito ordinariamente estão pegados os quatro pés anteriores nos insectos hexapodos, ou de seis pés.
PEDATIO.
Diz se da estructura, e situaçaõ dos pés. Vid. Fabricio.
PEDES.
Os pés servem para o movimento veloz. Constaõ, de femur, Tab. VI. fig. II. r.r. g.g. tibia, fig. III. y. r. st. t., e verso. fig. II. III. w. w. Os pés anteriores nos machos quasi sempre saõ mais cumpridos pela copula. Cancer. Chryptocephalus. [p. 107] Pelo numero.
— Quatuor.
Quatro. Papilio.
— Sex.
Seis na maior parte dos Insectos.
— Octo.
Oito Aranea
— Plures.
Muitos. Oniscus. Julus, Scolopendra.
Pela situaçaõ.
— Pectorales.
Pegados ao peito.
— Abdominales.
Pegados ao ventre. Julus, Scolopendra. fig. 85.
— Dorsales.
Pegados ao dorso. Cancer dorsipes.
Pelo uso.
— Cursorii.
Estendidos quando caminhaõ. Cimex, Chrysomela.
— Gressorii.
Os pés anteriores breves sem tarso. Papilio.
— Fossorii.
Com a tibia breve compressa, dentada. Truxalis. Scarites. Scarabæus.
— Saltatorii.
As coxas posteriores mais grossas. Chrysomela. Cicada. fig. 35.
— Natatorii.
Com os pés posteriores compressos ciliados, com o tarso mutico, ou sem unha. Dytiscus, Notonecta.
— Bronchiales.
Natatorios mais fracos. Monoculus. fig. 83
— Raptorii.
Quando o femur anterior he canaliculado, e recebe a tibia falcada, ou arqueada. Nepa. fig. 37.
PROBOSCIS.
Diz-se de huma continuação carnoza, recta, cylindrica, posta na bocca do Insecto com dous beiços na ponta, a qual o animal, póde voluntariamente recolher, e estender. Musca. Pela figura.
— Inflexa.
Estendida, e escondida debaixo do peito. Empis.
— Cylindrica.
Cylindrica. Musca.
— Canaliculata.
Canaliculada. Tabanus.
— Haustelliformis.
Á maneira de haustello. Empis. Conops.
[p. 108] Pelo Stipe, ou pedunculo.
— Cornea.
De substancia cornea. Empis. fig. 68.
— Fracta.
Quebrada. Musca.
— Membranacea.
Membranacea. Rhingia. Tabanus.
— Geniculata.
Nodosa. Conops. fig. 68. Pela cabeça, ao capitulo.
— Labiis integris.
Com os beiços inteiros. Bibio.
— — Ciliatis.
Ciliados. Rhagio. Empis.
— — Acutis.
Agudos. Syrphus.
— — Acuminatis.
Quasi agudos.
— — Rotundatis.
Arredondados. Bibio.
— — Ovatis.
De figura oval. Musca.
Pela proporçaõ.
— Abbreviata.
Breve. Tipula.
— Elongata.
Comprida. Empis.
— Retracta.
Escondida entre os beiços inchados, furados por hum pequeno buraco. Oestrus.
— Nulla.
Nenhuma. Bombylius.
PUPA.
Diz-se do animal, que passando do estado de larva fica revestido de huma substancia mais seca ainda esteril, a que podemos chamar adolescencia do Insecto, passando, para a idade vegetativa, corrobora a imagem occulta até a perfeiçoar; considera-se pois esta pelas fórmas seguintes.
— Completa.
Sahindo o Insecto do estado de pupa agil em todas as suas partes.
— Simicompleta.
Quando sahe taõ somente com os principios das azas.
— Incompleta.
Destituida do movimento das azas, e dos pés.
— Obtecta.
Sendo cuberta com huma casca, porém ja se distingue o seu thorax, e abdomen.
— Coarctata.
Quando o Insecto se acha dentro de hum globo.
[p. 109]
PUPILLATUS. Ocellus.
Com pupilla. V. ocellus.
R.
REFLEXILE sursum Abdomen.
O abdomen levantado, e revirado para traz Thirps.
— Repanda fascia.
Faixa retorcida, ou virada para traz Chrysomela.
RETINACULUM.
Unhas na bocca das aranhas.
ROSTRUM.
Nos Insectos he huma bainha articulada, que consta de huma só valva, e inclue ordinariamente tres sedas. Articulaçoens, ou nós.
— Indistincti.
Que naõ apparecem. Sigara.
— Duo.
Dous nós. Reduuius.
— Tres.
Tres. Nepa. fig. 37.
— Quatuor.
Quatro. Cimex. fig. 38.
— Quinque.
Sinco Pulex. Laternaria.
— Unica.
Com hum só nó. Pulex.
Pela situaçaõ.
— In capitis apice.
No apice da cabeça. Cicada. Cimex.
— Sub capitis apice.
Debaixo da extremidade da cabeça. Acanthia.
— Vagina pectorali.
Na bainha do peito. Chermes.
Pela figura.
— Canaliculatum.
Com linha longitudinal esculpida. Laternaria.
— Cylindricum.
Cylindrico. Cicada. fig. 35.
— Conicum.
Conico. Sigara.
— Setaceum.
Á maneira de seda. Cimex.
— Rotundatum.
Arredondado. Nepa. Naucoris.
— Lamellatum.
Sustido por ambos os lados por huma pequena lamina. Pulex. fig. 77.
— Inflexum.
Virado para o ventre, e escondido entre as coxas anteriores. Laternaria.
[p. 110]
— Arcuatum.
Arqueado como hum segmento de circulo. Nepa, Reduuius.
— Involvens.
Com a base muito larga. Sigara.
— Sulcatum.
Com strias delgadas, ou irregulares, e linhas transversaes esculpidas, ou alguma cousa aprofundadas. Sigara.
Pela margem.
— Marginatum.
Com a margem membranacea estendida.
— Spinosum.
Com pequenos dentes agudos, e fortes. Sigara.
— Inerme.
Sem dentes. Aphis. fig. 39.
Pelo apice.
— Obtusum.
Obtuso. Cicada. Notonecta. Cimex.
— Acutum.
Agudo. Nepa. Sigara.
— Subulatum.
Em forma de sovela. Reduuius.
Pela proporçaõ.
— Abbreviatum.
Breve. Sigara. Notenecta.
— Elongatum.
Comprido. Laternaria. Pulex.
— Obsoletum.
Que apenas apparece. Thrips.
S.
SCABER.
Aspero.
SCUTELLATUS.
Com Scutello. Scarabæus.
SCUTELLUM.
Pequeno escudo, pegado na parte posterior do thorax, posto entre as azas. Tab. VI. fig. II. k. O escutello. falta nos Insectos apteros, ou que naõ tem azas, assim como tambem nos que tem elytros pegados, ou unidos. O escutello está pegado ao thorax, porém distincto delle pela uniaõ, uso, e figura. O uso do escutello parece ser para o insecto estender as azas, quando voa. [p. 111] Pela proporçaõ.
— Brevius abdomine.
Mais breve que o abdomen, na maior parte dos Insectos.
— Abdominis longitudine.
Do comprimento do abdomen. Cimex. Acrydium.
— Abdomine longius.
Mais comprido, que o abdomen. Acrydium.
Pela figura
— Subrotundum.
Quasi redondo. Scarabæus.
— Ovatum.
Oval. Chrysomela.
— Triangulare.
Triangular. Cetonia.
— Fornicatum.
Com a sua superficie levantada, e as margens inclinadas. Acrydium.
— Quadratum.
De figura quadrada. Ichneumon. Vespa. fig. 59.
— Orbiculatum.
Orbicular. Musca.
— Scutatum.
Que cobre todo o abdomen como hum escudo. Acrydium. Gryllus.
Pela superficie.
— Carinatum.
A modo de quilha, ou com linha longitudinal levantada, aguda. Acrydium. Gryllus.
— Lincatum.
Com strias levantadas longitudinaes. Crabro fossoria.
— Sulcatum.
Com linha longitudinal muito excavada, ou aprofundada. Scarabaeus.
Pelo apice, ou summidade.
— Acutum.
Agudo. Cetonia. Membracis.
— Obtusum.
Rombo. Melolontha.
— Emarginatum.
Com excavaçaõ curva. Cimex.
— Bidentatum.
Com duas pontas á maneira de dentes.
— Sexdentatum.
Com seis. Strationis.
— Truncatum.
Como cortado.
SESQUIALTERUS.
Ametade mais.
[p. 112]
SPIRACULA.
Saõ os poros lateraes, que se observaõ em cada segmento do abdomen do Insecto
STEMMATA.
Saõ tres pontos prominentes luzidios, que estão na summidade da frente. Tab. VI. fig. V. Tetranonia. Sphex.
STERNUM.
O sterno he huma linha longitudinal elevada no peito muitas vezes anterior, e posteriormente acaba em ponta. fig. III. f. O sterno corresponde ao scutello, e nem sempre está sahido para fóra. Pela proporçaõ.
— Abbreviatum.
Breve. Hydrophyllus.
— Elongatum.
Comprido. Buprestis.
Pela summidade, ou apice.
— Integrum.
Inteiro. Dytiscus.
— Truncatum.
Cortado.
— Acuminatum.
Acaba em ponta. Hydrophyllus.
— Bifidum.
Dividido em duas partes. Dytiscus.
— Cornutum.
Levantado á maneira de ponta. Buprestis.
STIGMA.
He huma macula no lado anterior da aza, de figura reniforme.
STRIA.
Excavaçaõ muito superficial.
— Crenata.
Com incsioens; ou sinuosidades lateraes curvas.
SUBNUTANS rostrum.
Quasi arqueado para baixo; ou virado para a terra. Hippobosca.
SUTURÆ.
Saõ aquellas divizoens onde o thorax se une ás outras partes do corpo.
— Anterior.
Com a cabeça.
— Posterior.
Com os Elytros.
[p. 113]
T.
TARSUS.
O tarso pela maior parte he articulado, e nelle acaba o pé. Das articulaçoẽs do tarso he que Geoffroy determinou as ordens. Tab. VI. fig. II. III. w. w. w.
— Nullus.
Sem articulaçaõ. Scarabæus.
— Unicus.
Huma articulaçaõ. Papilio.
— Duo.
Duas.
— Tres.
Tres.
— Quatuor.
Quatro. Buprestis.
— Quinque.
Cinco. Dytiscus.
— Sex.
Seis. Pela figura.
— Cylindricus.
Cylindrico. Iulus. Scolopendra.
— Compressus.
Comprimido. Dytiscus.
— Scutatus.
O nó do meio he dilatado, ou extenso no outro lado, e he orbicular. Dytiscus. Vespa Cribraria.
— Spongiosus.
Os nós na parte inferior saõ mais molles, e mais grossos. Helops. Chrysomela.
Pela margem.
— Ciliatus.
Ciliado. Dytiscus.
— Spinosus.
Com espinhos.
Pelo apice.
— Unguiculatus.
Com ponta arqueada aguda. Scarabaeus.
— Villosus.
Cercado de villos, ou de muitos pellos sem ordem. Sphinx. Phalaena.
— Muticus.
O contrario dos antecedentes, proprio dos pés natatorios.
— Chelatus.
Com o ultimo nó, ou articulo mais grosso; com o pollegar dividido, e movel. Cancer, Astacus.
TENTACULATIO.
Situaçaõ, e figura das partes, [p. 114] que o insecto póde extender, e recolher, e que contem alguns orgaõs sensorios. V. Fabricio.
TERGUM.
Parte superior do abdomen.
THORAX.
He a parte superior do tronco. Pela figura.
— Linearis.
Que tem a mesma largura em todas as partes. Mantis. fig. 32.
— Orbiculatus.
Cujo diametro transversal he igual ao longitudinal.
— Ovatus.
Cujo diametro transversal he mais breve, que o longitudinal. Carabus.
— Strumarius.
Com os lados estendidos, e como inchados. Gryllus.
— Lunaris.
Com os lados prominentes anteriormente. Acanthia.
— Retusus.
Que acaba na parte anterior com huma excavaçaõ obtusa. Scarabaeus.
— Acuminatus.
Que acaba em ponta. Sepidium.
— Lanceolatus.
Sahido para fóra mais delgado. Curculio anchorago.
— Transversus.
Cujo diametro transversal excede o longitudinal. Dytiscus.
— Planus.
Chato, sendo as margens da mesma altura que o meio, ou a mais superficie.
— Mucronatus.
Que acaba com excavaçaõ obtusa, na qual está huma ponta. Scarabæus.
— Testatus.
Todo o corpo cuberto de cute calcaria. Cancer. Pela proporçaõ.
— Brevior.
Mais breve, que o abdomen, o que se observa na maior parte dos insectos.
— Longior.
Mais comprido que o abdomen. Curculio.
— Abdominis longitudine.
Do comprimento do abdomen. Mantis.
[p. 115] Pela superficie.
— Tomentosus.
Cuberto de velo, ou lanugem imperceptivel.
— Pilosus.
Com pellos compridos.
— Hispidus.
Com sedas rijas. Musca.
— Cristatus.
Quando o seu dorso tem feixes de pellos. Bombyx, Noctua.
— Tuberculatus.
Com prominencias convexas, obtusas, desiguaes. Scarabæus. Gryllus
— Aculeatus.
Com aculeos rijos espalhados pela sua superficie. Cancer. Hispa.
— Muricatus.
Quasi o mesmo que aculcatus. Dermestes muricatus.
— Cornutus.
Com prominencias conpridas. Scarabaeus. Tab. VI. fig. II. h. h.
— Glaber.
Sem lanugem.
— Levis.
Liso, sem excavaçaó, ou prominencia dentada.
— Serratus.
Com huma linha longitudinal levantada, aguda, lisa. Gryllus.
— Canalliculatus.
Com huma linha longitudinal excavada.
— Carinatus.
Com linha longitudinal levantada, lisa. Gryllus.
— Striatus.
Com linhas superficiaes, longitudinaes.
— Sulcatus.
Com linhas longitudinaes excavadas mais profundamente.
— Punctatus.
Com pequenos pontos excavados, dispostos sem ordem.
— Variolosus.
Excavado com pontos maiores como cicatrizados.
— Rugosus.
Com linhas transversaes, e longitudinaes sem ordem, formando rugas.
— Plicatus.
Com incisoens profundas transversaes formando pregas. Aphis.
[p. 116]
— Scaber.
Com muitos pontos prominentes sem ordem.
Pela borda, ou margem.
— Marginatus.
Com os lados, ou margem alguma cousa prominente, ou sahida, e estendida mais para fóra. Sylpha. Lampyris. fig. 18.
— Spinosus.
De ambos os lados tem huma ponta rija. Cerambix. fig. 21.
— Dentatus.
Com pontas mais pequenas horizontaes dezunidas entre si. Prionus.
— Tentaculatus.
Com tentaculos, que se contrahem, bifidos ou divididos em dous, em ambos os lados. Malachius.
— Callosus.
Cuberto de huma substancia differente da do thorax. Chrysomela collaris.
— Ciliatus.
Com a margem cercada de sedas prallelas postas ao comprido.
— Erosus.
Com excavações maiores, ou menores nos dous lados da margem do thorax. Cerambix. Prionus.
— Foliaceus.
Com margens membranaceas muito sahidas. Mantis.
— Deflexus.
Com as margens inclinadas.
— Inermis.
Com as margens lisas.
TIBIA.
He o segundo nó do pé que fica entre o femur, ou coixa, e o tarso. Tab. VI. fig. II. III. s. t. u. Pela figura.
— Cylindrica De figura de cylindro.
Gryllus, Chrysomela.
— Compressa.
Comprimida. Dytiscus. Apis.
— Triangularis.
Com angulo agudo no meio, ou trianguiar. Trox.
— Fornicata.
Chata, com o lado interior concavo. Truxalis.
— Angulata.
Com angulos agudos prominentes. Gryllus.
[p. 117]
— Falcata, compressa, arcuata, acuta.
A maneira de fouce, comprimida, arqueada, aguda. Mantis.
— Pollicata.
Com huma prominencia como accrescentada no meio. Nepa. fig. 37.
Pela superficie.
— Pilosa.
Com pellos. Phalæna. Sphinx.
— Manicata.
Comprimidas dos lados, e cuberta com pellos muito juntos, e sem ordem. Apis. fig. 60.
— Tuberculata.
Com varias prominencias irregulares.
— Canaliculata.
Canaliculada. Carabus. Tipula.
— Glabra.
Lisa.
Pela margem.
— Dentata.
Com dentes. Scarabaeus. Truxalis.
— Serrata.
Com incisoens á maneira de sersa. Gryllus.
— Ciliata.
Com pellos visinhos parallelos. Dytiscus.
— Inermis.
Sem pellos, ou espinhos. Crysomela.
Pelo apice.
— Spinosa.
Que acaba em huma ponta aguda, rija. Carabus.
— Mutica.
Contraria das antecedentes. Papilio.
TRUNCUS.
He a parte, que fica entre a cabeça, e o abdomen. Consta de thorax, escutello, peito, e sterno.
— Distinctus.
Separado por meio de hum pedunculo, ou especie de pescoço, na maior parte dos insectos.
— Coalitus.
Unido immediatamente com a cabeça. Aranea. Phalangium.
U.
VERRUCOSUS, sive biverrucosus.
Com verrugas, ou com duas verrugas. Curculio verrucosus.
VITTA longitudinalis lutea.
A maneira de linha, ou fita comprida de cor amarella. Cicada ciliaris.
[p. 118]
CLASSE VI. VERMES.
A.
ABRUPTA columella.
Buccinum spiratum. V. columella.
ACETABULUM.
Cavidade, que se acha nas conchas. Tab. XII. fig. 4. a. Tambem nos servimos deste termo para os tuberculos, ou protuberancias excavadas, que estaõ ao comprido dos braços da Sepia Loligo &c. por meio dos quaes absorbe o ar, e a agua, e a lança fòra, ou tambem serrem para chupar os humores dos animaes, a que se pegaõ.
ACUS.
Saõ humas pontas finas mais ou menos compridas, que se observaõ em alguns Molluscos. M. D. Argenville.
ALÆ.
Azas, ou membranas á maneira de aza nos Molluscos.
— Oppositæ.
Oppostas huma de hum lado, e outra de outro na mesma direcçaõ. Clio.
— Subrotundae.
Arredondadas. Sepia Sepiola.
AMBULACRUM.
Espaços, que medeaõ entre as prominencias da superficie do corpo do Echinus, á semelhança de hum jardim dividido em areas, e ruas. &c.
AMPULLACEA.
No Buccino; concha inchada redonda, delgada, quasi transparente, fragil.
ANDROGYNUS, sive Hermaphroditus.
Molluscos, que tem ambos os sexos.
[p. 119]
ANFRACTUS.
Nas conchas univalves saõ aquellas voltas que as mesmas conchas fazem sobre si, ou ao redor da culumela, ou eixo, formando huma espira. Tab. XII. fig. 1. a. 7. a. b. c. 27. 28.
— Anceps.
Nos lados da concha formando hum angulo agudo.
— Annullatus.
Com segmentos á maneira de anneis. Turbo nauticus.
— Bifidus.
Fendido, ou dividido quasi em duas partes, ou com huma excavaçaõ á maneira de sutura dividida. Buccinum arenulatum.
— Bipartitus.
Fendido mais profundamente. Buccinum duplicatum.
— Canaliculatus.
Com huma, ou mais excavações profundas, ou canaes. Conus marmoreus.
— Cancellatus.
Com costas longitudinaes arqueadas.
— Carinato-striatus.
Com angulo agudo, e com excavações muito superficiaes.
— Cylindricus.
De figura cylindrica. Nautilus Spirula.
— Compressus.
Comprimido nos lados. Nautilus. rugosus.
— Contiguus.
Contiguo ou visinho; estando as circumvoluções do anfracto visinhas entre si. Nautilus Pompilius. Turbo Clathrus.
— Contrarius.
Estando a circumvoluçaõ ao contrario, do que se acha ordinariamente nas outras conchas. Trochus perversus.
— Coronatus.
Circomdado sómente verso o apice de huma simplez ordem de prominencias.
— Cristatus dorso.
com o dorso do anfracto levantado á maneira de crista. Turbo, Nautilus.
— Curvato-multangulus.
Curvado com muitos angulos prominentes. Buccitum undatum.
— Disjunctus.
Estando os anfractos desunidos outre si. Nautilus spirula.
[p. 120]
— Distinctus canali.
Estando cada circumvoluçaõ separada por huma excavaçaõ profunda.
— Distans.
Estando os anfractos, ou circumvoluções distantes. Turbo scalaris. fig. 7.
— Divisus sutura elevata.
Estando o anfracto dividido por huma junctura, ou costura levantada. Strombus vittatus.
— Duplex.
Sendo o anfracto duplicado. Buccinum. hecticum.
— Elevatus.
Levantado, ou prominente.
— Aequalis.
Igual, sem protuberancias, ou excavações &c.
— Frondosus.
As varices estendidas em maneira de ramos. Murices frondosi.
— Geniculis elavatis.
Com nós prominentes, ou dilatados. Nautilus calcar.
— — Crenatis.
Com nós que tem incisuras. V. Crenatum na Botanica.
— — Laevibus.
Lisos.
— — Insculptis.
Com excavações longitudinaes, e superficiaes. Nautilus Beccarii. fig. 16.
— Gibbosus.
Corcovado.
— Imbricatus deorsum.
Com especie de escamas dispostas á maneira de telhas, mas viradas para baixo. Turbo imbricatus.
— — Sursum.
Viradas para sima. Turbo replicatus.
— Incrassato-marginatus.
Grosso, com a sua margem sahida para fóra, ou extendida. Nautilus rugosus.
— Indivisus.
Sem divisaõ alguma. Buccinum maculatum.
— Inæqualis.
Desigual na grossura, ou na superficie.
— Lamellatus.
Formado, ou cuberto com [p. 121] pequenas laminas membranaceas transversaes. Buccinum Bezoar.
— Laevis.
Com a superficie lisa.
— Lineatus.
Cheio de lineas.
— Marginatus.
Com a margem extendida para fora, ou prominente.
— Muricatus.
Com bicos, ou espinhos.
— Nodulosus.
Com prominencias redondas.
— Obsoletus.
Safado, que apenas se destingue a sutura.
— Obtusus.
Obtuso, ou convexo. Nautilus Pompilio.
— Planiusculus.
Espalmado, ou alguma cousa plano, ou chato. Conus figulinus.
— Plicatus.
Como enroscado.
— Plicato-striatus.
Enroscado, estriado. V. Striz Voluta cafra.
— Rotundatus.
Arredondado.
— Spinoso radiatus.
Circumdado com espinhos.
— Spinosus.
Espinoso.
— Scrobiculatus.
Que tem espalhadas cicatrices escavadas. Buccinum cornutum.
— Subangulatus.
Quasi angulado.
— Striatus.
Com lineas muito subtís, ou elevadas, ou excavadas.
— Subemarginatus.
Com alguma pequena excavaçaõ na sua margem.
— Subsulcatus.
Quasi sulcado, ou com excavaçoens, ou regos pouco profundos.
— Sulcatus.
Com linhas mais largas, ou excavadas, ou prominentes.
— Suturæ anfractuum.
Juncturas dos anfractus, ou circumvoluções da concha.
— Teres.
Roliço, ou redondo.
[p. 122]
— Torulosus.
Alguma cousa grosso.
— Scriptus.
Pintado com varios caracteres, que parecem letras.
— Sinister.
Quasi todas as conchas tem o anfracto virado para a parte direita contra o caminho do sol, como diz o vulgo, exceptuadas algumas poucas, cujo anfracto he para a parte do poente.
ANASTOMOSANS.
Tubos, que se communicaõ entre si. Tubipura fascicularis.
ANCEPS.
Concha, que he longitudinalmente angulada de hum lado, e outro. Helix.
ANTIQUATA.
Concha que parece accrescentar annualmente á sua testa alguma porçaõ de mais, e assim forma regos transversaes com estes accrescentamentos. Cardium edule.
ANUS.
He huma abertura immediata á trachea nas univalves; porem nas bivalves está junto ao canal que serve para tomar o seu alimento: alem disso he a mais pequena abertura do Echinus. Tambem se chama Anus nas conchas bivalves huma pequena excavaçaõ, que fica na parte posterior. Em alguns Molluscos está no dorso posterior das protuberancias chamadas Umbones Tab. XIII. fig. 16. g.
— Verticalis.
Na summidade do corpo. Echini regulares.
— Subtus, uti os.
Debaixo assim como tambem está a bocca. Echini irregulares.
— Marginalis.
Ao pe da borda, ou margem. Echinus placenta.
— Subremotus.
Alguma cousa distante do centro. Echinus orbicularis. Nas conchas bivalves tem o ano differentes nomes.
— Clausus.
Fechado.
— Compressus. Comprimido nos lados. [p. 123]
— Cordatus.
De figura de coraçaõ.
— Cordiformis.
O mesmo que cordatus.
— Dentatus.
Com dentes ao redor.
— Impressus.
Excavado, ou mais profundo.
— Intrusus.
Profundo, e como mettido á força.
— Lunatus.
Arqueado, ou em figura de meia lua.
— Nullus.
Nenhum.
— Obcordatus.
De figura inversa do coraçaõ.
— Ovatus.
Oval.
— Retusus.
Com a margem torcida, ou revirada.
— Striatus.
Com strias.
APERTURA.
He a bocca de concha univalve por onde o animal sahe. Tab. XII. fig. I. c. Esta he das figuras seguintes.
— Acuta utrinque.
Aguda na parte superior, e inferior.
— Ampliata.
Dilatada, ou ingrandecida. Helix auricularia. fig. 4.
— Arcuata.
Arqueada. Helix contorta.
— Bilabiata.
Com dous beiços, ou labios, hum exterior, e outro interior. Strombus urceus.
— Bimarginata.
Com duas margens. Helix arbustorum.
— Coarctata.
Apertada, ou estre ita, quando amargem circumda a abertura sem a lacuna posterior.
— Compresso linearis.
Comprimida, e da mesma largura desde assima até a baixo.
— Cordata.
De figura de coraçaõ. Nautilus Pompilius.
— Dehiscens.
Muito aberta, ou com o labio inferior mais extendido. Conus Geographicus.
— Dentata utrinque.
Com dentes em ambas as partes. Cypraea Voluta coffæa.
— Dentata.
Com dentes. Buccinum.
— Diducta antice.
Despegada, ou mais aberta [p. 124] anteriormente. Turbo pullus.
— Dilatata usque in apicem.
Dilatada, ou feita mais larga até a summidade. Helix haliotoidea.
— Desinens in canalem integrum rectum, seu subadscendentem.
Que acaba em hum canal (que he a columela prolongada) inteiro, dircito, ou que sobe algum tanto rectamente. Murex. fig. 15. 18. 19. b. 28.
— Desinens in canaliculum dextrum retusum.
Que acaba em hum pequeno canal da parte direita, cuja cauda, ou extremidade he revirada. Buccinum. fig. 14.
— Ecaudata.
Sem cauda, ou columella prominente. Voluta. fig. 17.
— Edentula.
Sem dentes. Conus &c.
— Effusa.
As extremidades da abertura estaõ abertas. Conus.
— Effusa utrinque.
Aberta na parte superior, e inferior. Cypræae. fig. 10.
— Hians usque ad apicem.
Aberta até á ao cume. Helix perspicua.
— Integra.
Inteira.
— Integra basi.
Com base inteira.
— Linearis.
Da mesma largura em todo o comprimento. Nautilus calcar, Cypræa, Conus, Helix contorta.
— Longitudinalis.
Estendida ao comprido. Conus, Cypræa.
— Lunato-oblonga.
Arqueada, e muito comprida. Helix pupa.
— Marginata.
Com a margem prominente, ou extendida. Helix lapidicina.
— Oblonga.
Muito comprida. Bulla. fig. 9.
— Oblongiuscula.
Alguma cousa comprida. Helix [p. 125] Zonaris.
— Obovata.
De figura oval inversa. Bulla achatina.
— Orbiculata.
Redonda, ou á maneira de circulo.
— Orbicularis.
O mesmo que orbiculata. Murex gyrinus.
— Ovata.
Oval. Buccinum.
— Ovato-oblonga.
Oval, e comprida.
— Ovata oblique.
Obliquamente oval.
— Reflexa.
Encurvada, ou retorcida para traz. Turbo corneus.
— Repanda.
Retrocida, ou revirada para traz. Murex hystrix.
— Resupinata.
A abertura está revirada para a parte superior da concha. Helix ringens.
— Semicordata.
De figura de meio coraçaõ. Helix complanata.
— Semi-orbicularis.
Meia redonda. Nerita. fig. 23.
— Sinuosa.
Chêa de muitas excavações, ou roscas. Murex anus.
— Subcoarctata.
Quasi apertada no meio. Bulla.
— Subeffusa.
Quasi aberta na parte superior. Voluta. fig. 17.
— Suborbiculata.
Quasi redonda.
— Transversa antice.
Atrevessada anteriormente. Helix ungulina. Murex femoralis.
— Transversalis.
Atravessada. Helix lapidicina.
— Unilabiata.
Com hum labio, ou beiço. Buccinum lævigatum.
APEX.
Apice, ou cume da espira da concha.
— Cariosus.
Como carunchoso, ou carcomido. Nerita littoralis.
— Decollattus.
Cortado, ou como degollado. Helix. fig. 3.
— Exquisitus.
Inteiro, ou perfeito. Nerita lacustris.
[p. 126]
— Octo-dentatus.
Com oito dentes. Anomia farcta.
— Perforatus.
Furado.
— Papillosus.
Opposto ao agudo, sendo o apice semigloboso. Murex granum.
— Plicatus.
Com dobras, ou pregas. Anomia lacunosa.
— Quadridentatus.
Com quatro dentes. Anomia lacunosa.
— Recurvus.
Revirado.
— Rotundatus.
Arredondado.
— Subspirallis.
Quasi spiral.
— Subumbillicatus.
Quasi com embigo, ou excavaçaõ. Bulla lignaria.
— Umbilicatus.
Com embigo. Bulla hydatidis.
APPENDIX.
Differe do apophisis em a dita eminencia ser huma excrescencia mais sahida para fora, e mais plana.
APOPHYSIS.
Termo anatomico, que na Conchiologia mostra huma eminencia pequena, e redonda, que se acha frequentemente nas univalves, situada, onde se junta o angulo do labio pelo primeiro anfracto.
ARCUATUS.
Arqueado, ou a parte curva da concha, como se observa no labio exterior das conchas univalves.
ARTICULUS.
Articulaçaõ, ou o Anfracto de alguns Nautilos entre os nós.
— Glaber.
Liso, sem espinhos, tuberculos &c.
— Striatus.
Com linhas longitudinaes, ou strias alguma cousa prominentes.
— Torosus.
Grosso.
ASPER.
Quando a superficie da concha fica desagradavel ao nosso tacto, por causa das suas prominencias.
[p. 127]
AURICULA.
Nas univalves he a extensaõ do labio exterior; nas bivalves saõ humas extensões planas angulares do cardo, lateraes as Nadegas. Ostrea. Tab. XIII. fig. 4. c.
— Ciliato-spinosa intus.
Internamente com espinhas parallelas á maneira de pestanas. Pectines.
— Obliterata.
Que apenas apparece, ou quasi apagada.
AURITA.
Nas bivalves he quando tem auricula. Ostrea Pectines. V. Auricula.
B.
BACILLIUS.
Diz-se das pontas grossas, e compridas, que estaõ em alguns ouriços do mar. Echinus.
BASIS.
Nas conchas univalves conforme M. D, Argenville he a extremidade opposta á parte mais elevada da concha, e segundo Linneo he a quella parte do ventre visinha á abertura nas univalves; e nas Bivalves he a regiaõ junta ao cardo. nas univalves ou hé
— Emarginata.
Com excavaçaõ na margem.
— Subemarginata.
Com muito pequena excavaçaõ. Conus betulinus.
— Striata.
V. Striatus.
— Transversa.
Atravessada.
— Bifidus.
Extremidade da concha, que se divide em duas.
BIVALVIS.
Diz-se da concha, que consta de duas valvas.
BRACHIUM.
Da-se este nome de braço, a huma especie de cirros grossos, e compridos, com que a Sepia, ou siba abraça, ou apanha alguns animaes, e por meio dos cotyledones postos na parte interior dos mesmos cirros, chupa o humor dos animaes.
BRACHIATA.
Com braços.
BYSSUS.
He huma especie de filamentos, que [p. 128] sahem dos Molluscos, com que as conchas se pegaõ humas ás outras, ou aos rochedos. Pinna, Mytilus.
C.
CALLUM.
Callo, ou callosidade em lugar de dentes.
— Gibbum.
Convexo. Chama. fig. 12.
— Lineare.
Da mesma largura em todo o seu comprimento. Anomia, fig. 13. b.
— Sessile.
Que está pegado, immediatamento á concha sem intermedio. Chama arcinella.
CANALIS.
He a columela, ou eixo da concha sahido para fora, excavado, formando hum canal; ou a continuaçaõ da abertura na cauda. Strombus. Tab. XII. fig. 15. c. fig. 17. b. fig. 26. c. d.
— Integer.
Inteiro.
— Rectus seu subadscendens.
Direito, ou que sobe algum tanto direitamente. Murex. fig. 15. 26.
— Sinister.
Virado para a parte esquerda. Strombus. fig. 29. 70.
CANALICULUS.
Saõ certos regos curvos em forma semicylindrica, que se observaõ em algumas conchas. Ostrea.
CANCELLI.
He huma rede grossa sobre a epiderme, ou periosteo de certas conchas.
CARDO.
He a parte mais grossa, onde se unem as valvas das bivalves, que ordinariamente tem vaios dentes tanto na valva superior como na inferrior, que se introduzem reciprocamente nas cavidades de huma, e outra valva. Tab. XIII. fig. 4. até. 12.
— Arcuatus.
Arqueado. Arca nucleus.
— Bidentatus.
Com dous dentes.
— Ciliaris.
Os dentes parallelos e dispostos á maneira dos pellos das pestanas. Arca pella.
[p. 129]
— Costa cardinis.
He huma linha levantada á maneira de costela, que se extende internamente desde o cardo até a margem superior.
— Depressus.
Com hum dente plano, que se extende verso a parte anterior do Cardo.
— Edentulus.
Sem dentes. Ostrea.
— Excisus.
Estando aberto internamente com huma Rima, ou fenda transversal.
— Lateralis.
Extendido para outro lado.
— Longior.
Mais comprido respectivamente ao tamanho da concha.
— Longitudinalis.
Que se extende quasi por toda a longitude da concha como na Arca.
— Recurvatus.
Encurvado. Pholas.
— Reflexus.
Com a margem interior retorcida. Pholas.
— Sublateralis.
Quasi em hum lado.
— Sulcatus multoties.
Com muitos regos. Ostrea Isogonum.
— Tenuior.
Mais delgado, que em outras conchas.
— Terminalis.
Na extremidade da concha.
— Truncatus.
Mutilado Anomia truncata.
— Unidentatus.
Com hum dente.
CARINA.
Chama-se assim pela compressaõ dos lados lateraes, donde sahe hum terceiro lado agudo á maneira de quilha. Arca Noe, Nautilus papyraceus.
— Subdentata.
Com pequenos dentes. Argonauta Argo. fig. 8.
— Rugosa.
Com pregas, ou rugas. Argonauta Cymbium.
CARINATUS.
Que tem prominencia aguda á maneira de quilha.
CARTILAGO.
He hum ligamento independente do animal, que só serve para unir as duas valvas no Cardo.
[p. 130]
CAUDA.
He a base prolongada do ventre, e da Columella, ou he hum canal prominente inferior, e posterior á abertura da concha. fig. 18. d. 15. 26. d.
— Abbreviata.
Abbreviada, ou pequena á proporçaõ do comprimento da concha; ou com o giro inferior mais breve.
— Abrupta.
Interrompida, ou naõ continuada. Buccinum spiratum.
— Acuta.
Aguda.
— Bidentata postice.
Com dous dentes na parte posterior. Turbo bidens.
— Brevis.
Pequena á proporçaõ da concha.
— Circundata spinis.
Rodeada de espinhos. Murex brandaris. fig. 15. d.
— Clausa.
Fechada, ou intimamente unida ao canal. Murices caudigeri.
— Curva.
Encurvada. Bulla rapa.
— Elongata.
Comprida, ou o inferior giro comprido.
— Erecta.
Levantada.
— Exerta.
Sahida para fora. Murex.
— Explanata postice.
Applainada posteriormente. Turbo marmoratus.
— Falcata.
Do feitio de fouce. Buccinum patulum.
— Flexuosa.
Chêa de voltas. Murex lotorium.
— Glaberrima.
Muito lisa.
— Integra.
Inteira.
— Laevigata.
Lisa.
— Lunata intus, seu subrotunda, segmento circuli dempto.
Em figura de Lua nova, ou quasi redonda, menos hum segmento de circulo.
— Mediocris.
Mediana.
— Muricata.
Com pequenos espinhos. Murex haustellum.
[p. 131]
— Patula.
Estendida, larga. Murex granum.
— Perforata.
Furada. Buccinum spiratum.
— Plana.
Plana, ou espalmada.
— Planiuscula.
Alguma cousa plana.
— Prominens.
Mais elevada, que o corpo da concha. Buccinum echinophorum.
— Prominula.
Alguma cousa mais elevada.
— Obtusa.
Obtuza.
— Recta.
Direita.
— Recurva. — Recurvata.
Revirada, retorcida.
— Subadscendens.
Quasi subindo.
— Subulata.
Á maneira de sovela.
— Triloba.
Com a margem dividida em tres abas. Strombus pugilis.
— Truncata.
Cortada quasi transversalmente.
CELLULA.
Certas concameraçoens divididas entre si. Nautilus. fig. 16.
CICATRIX.
He qualquer cicatriz, que o animal faz, quando a sua concha quebrou por accidente.
CIRCUMFERENTIA.
He o espaço da abertura da concha univalve; porém nas bivalves he todo o circulo de cada valva.
CINGULUM.
Cinto, ou banda, as vezes significa zona, ou costa, ou huma cadêa de nós.
— Elevatum.
Elevado. Bulla gibbosa.
— Muricatum.
Com pequenos espinhos.
CIRRI.
Saõ os filamentos das conchas multivalves. Lepas. Tab. XIII. fig. 2. d. Ou tambem nos Molluscos saõ de algum modo semelhantes aos dos peixes.
CIRROSUS.
Cirrozo, ou filamentoso.
CLYPEUS.
Escudo carnoso no dorso. Limax.
[p. 132]
— Dorsalis.
No dorso, ou costas.
— Membranaceus.
De substancia membranoza. Laplysia. Tab. XI. fig. 4.
COLUMELLA.
He o eixo da concha univalve, ao redor do qual vaõ subindo os giros, ou anfractos ao travez da concha por toda a sua longitude. Esta muitas vezes he aberta pelo embigo. Ella naõ se vê se naõ no primeiro giro, que faz a sua primeira orbita junto á sua abertura.
— Abrupta, seu Truncata.
Na base quasi transversalmente cortada.
— Caudata.
Sahida mais fóra, que o ventre.
— Dentata.
Quando o labio interior tem varias prominencias á maneira de dentes. Cipræa. Tab. XII. fig. 10. b. b.
— Denticulata.
Com pequenos dentes espalhados.
— Exerta.
Sahida para fòra. Tab. XII. fig. 15. e.
— Laevis.
Lisa. Bulla.
— Obliqua.
Obliqua, ou de travez. Bulla.
— Obliquata.
Retorcida. Trochus. fig. 20.
— Perforata.
Furada. Voluta virgo, Trochi umbillicati.
— Plana.
Com o beiço chato.
— Plicata.
Com pregas transversaes, ou dobras. Voluta.
— Productiuscula.
Prolongada, ou estendida alguma cousa.
— Quadriplicata.
Com quatro pregas.
— Quinqueplicata. — Quintuplicata.
Com sinco pregas.
— Recurvato-contorta.
Curvada, e retorcida. Trochus dolabratus.
[p. 133]
— Retusa.
Com a sua summidade revirada.
— Rugosa.
Encrespada, ou chêa de rugas.
— Septemplicata.
Com sete pregas.
— Sexplicata.
Com seis pregas.
— Spiralis.
Columella caudata, torcida em espira.
— Striata oblique.
Com strias, ou proninencias lineares obliquas.
— Subedentula.
Quasi sem dentes.
— Subplicata.
Quasi plicata. Voluta solidula.
— Subumbillicata.
Que tem quasi huma cavidade, ou enbigo.
— Subperforata.
Quasi furada. Voluta reticulata.
— Torta.
Torcida. Bulla, Cypræa.
— Tridentata.
Com tres dentes. Voluta auris Judæ.
— Triplicata.
Com tres pregas. Voluta morio.
— Truncata, abrupta.
Na base transversalmente cortada. Bulla virginea.
CONCAMERATIO.
V. Thalamus.
CONVALLIS.
Plano entre algumas prominencias.
— Longitudinalis.
Ao comprido. Anomia retusa.
COSTA.
He huma especie de carina maior desde o apice até a periferia, ou hum raio muito levantado, quasi triangular.
— Fornicata.
Com escamas debaixo concavas.
CRENATUS.
Diz-se de huma coroa feita de tuberculos agudos com incisoens profundas, ou tambem a circumferencia, ou margem das conchas bivalves com pequenas excavacoens, ou incisoens.
CRUSTA.
Diz-se do tartaro maritimo, ou viscosidade, que se endurece na superficie, e testa das conchas, ou
— Subcoriacea.
O tegumento das estrellas do mar [p. 134] Asterias.
— Ossea.
O tegumento dos ouriços do mar. Echinus.
CONTORTA Concha.
He aquella concha, que dá sobre si mesma taõ somente huma até duas voltas espiraes.
CONVOLUTA.
Enrolada. Conus.
CORONATUS.
Conchas univalves, cujos aculeos, ou tuberculos formaõ huma coroa sobre a clavicula. V. Clavicula.
CORPUS.
He toda a parte do animal, que occupa a concha formando com ella as mesmas involuçoens, ou he Mollusco sem pés.
— Apodum.
Sem pés.
— Anceps.
Levantado no meio, e adelgaçado nos lados; formando margem aguda. Sepia.
— Canaliculatum.
Com regos profundos. Scillaea. Tab. XI. fig. II.
— Depressum.
Abaixado, ou chato. Sepia media.
— Ecaudatum.
Sem cauda. Sepia octopodia.
— Fixum.
Estando pegado a hum corpo immovel. Ascidia. Tab. XI. gfi .7.
— Gelatinosum.
De substancia como de gelêa. Medusa. fig. 10.
— Gibbum.
Convexo. Holothuria. fig. 9.
— Liberum.
Que naõ está pegado a corpo algum. Tethys. fig. 8.
— Lunatum.
Á maneira de Lua nova. Lernæa asellina.
— Marginatum.
Com a margem mais estendida. Sepia officinalis.
— Nudum.
Nú. Holothuria.
— Oblongum.
Muito comprido. Limax.
— Obvelatum membranis reflexis.
Envolvido entre membranas voltadas para traz. Laplysia. fig. 4.
[p. 135]
— Orbiculatum.
Redondo. Medusæ.
— Ovale.
Oval. Aphrodita.
— Planum subtus.
Espalmado por baixo. Doris. fig. 5.
— Punctatum trifariam.
Com tres ordens de pontos. Holothuria phantapus.
— Repens.
Que vai de rastos.
— Se affigens.
Que se pega a outro corpo. Scilaea, Lernaea.
— Subcylindricum.
Quasi de figura cylindrica. Sepia Loligo.
— Subsquamosum.
Quasi escamoso. Holothuria phantapus.
— Subulatum.
Que he delgado na extremidade á maneira de sovela. Sepia Loligo.
COSTÆ.
Elevaçoens longitudinaes, raras vezes transversaes, que se observaõ em algumas testas das conchas. Ostrea Pecten, Buccinum Harpa. Tab. XII. fig. 14. Murex.
— Carinatæ.
Á maneira de quilha.
— Elevatae.
Elevadas.
— Concavae.
Concavas.
— Membranaceæ.
Membranaceas
— Depressæ.
Abaixadas, ou abatidas.
— Laeves.
Lisas.
— Acutæ.
Agudas.
— Striatæ.
Estriadas.
— Tuberculatæ.
Com tuberculos.
COTYLEDONES.
Saõ alguns tuberculos chatos com hum buraco no meio, os quaes se achaõ na parte interior dos braços da Sepia.
CRENULATUS.
Com incisoens meudas na margem das conchas bivalves.
CRISTA compressa.
A crista comprimida nos lados. Holothuria thalia.
[p. 136]
D.
DENS.
He huma eminencia aguda, que serve de unir entre si, e firmar as valvas, e conter o Animal, que está de dentro pegado ao cardo, ou charneira. Tab. XIII. fig. 5. a. a. fig. 6. a. a. fig. 8. a. a. a.
— Vacuus.
Que naõ entra em cavidade alguma da valva opposta.
— Subulatus.
Á maneira de sovela.
— Anticus.
Proximo á Rima, ou fenda.
— Analis.
Que está proximo ao Anus.
— Planus.
Chato. Tellina. fig. 8.
— Approximatus.
Muito visinho a outro dente.
— Bifidus intermedius.
O dente do meio dividido em dous. Venus rotundata.
— Complicatus.
Membranaceo, dobrado, ou retorcido, fazendo angulo agudo na dobra. Muctra. fig. 10. a. a.
— Crassus.
Grosso.
— Divaricatus.
Estendido para fóra, ou divergente.
— Duplex, s.
Duplicatus. Cortado profundamente, quasi resgado em dous. Solen.
— Non insertus.
Que naõ está inserido em cavidade da volva opposta.
— Depressus.
Abbatido internamente da parte concava.
— Erectus.
Estando a valva da concha posta sobre o seu Umbo, o Dente he levantado perpendicularmente.
— Masticans.
Quando o cardo tem muitos dentes, os quaes, fechadas as valvulas, entre si se unem. Arca.
— Insertus.
Introduzido na cavidade da valva opposta.
— Lanceolatus.
Em figura de lança.
— Lateralis.
Posto no lado.
[p. 137]
— Patulus.
Estendido, ou largo.
— Penetrans.
Que penetra bastantemente pela cavidade da concha opposta.
— Primarius, s.
cardinalis. Dente posto entre as nadegas.
— Planus.
Espalmado. Tellina.
— Recurvus.
Retorcido. Spondylus.
— Remotus.
Distante dos outros dentes
— Solidus.
Macisso.
— Subulatus.
Á maneira de sovela.
DENTATAE patellæ.
Que tem margem com angulos prominentes, ou elevados.
DENTES.
Dentes.
— Incurvi.
Encurvados, ou arqueados. Actinia.
DENTICULI.
Saõ humas pequenas eminencias á maneira de dentes postos nos lados da abertura das conchas.
DETRITA columella.
Com o labio da columella quasi razo, chato. Buccinum harpa. &c.
— — Spira.
Com a espira chata. Voluta tringa.
DIAPHRAGMA.
Divizaõ das concamerações, ou cellulas. Nautilus.
DICHOTOMUS.
Dividido em dous.
DIGITATUS.
Recortaduras do labio exterior da concha, as quaes se prolongaõ á maneira de dedos. Strombus. O labio dividido em abas, ou lacinias extendidas. Strombus.
DIGITUS.
Huma, ou mais pontas rombas postas no labio exterior. Strombus.
— Solutus.
Separado por meio de huma excavaçaõ dos anfractos.
— Fissus.
Dividido quasi no meio por huma excavaçaõ linear.
[p. 138]
— Integer.
Contrario do fissus.
— Mucronatus.
Que acaba sómente em huma ponta.
— Scrobiculato-canaliculatus.
Com varices, ou prominencias, as quaes tem excavaçoens.
DISCUS.
He a parte do meio das valvas, ou aquella, que está entre os umbones. e o limbo, ou margem.
DISSEPIMENTUM.
V. Diaphragma.
DORSUM.
Nas univalves he a parte da orbita opposta á abertura da concha: no Nautilus, onde está a carina, e nas bivalves a parte mais elevada: Nas Patelas, e Haliotis he a parte superior convexa.
— Coronatum.
Coroado, ou cercado com alguma cousa.
— Gibbere compresso.
Corcova comprimida nos lados.
— Marginatum.
Com a margem sahida para fora. Strombus marginatus.
— Rugosum.
Com rugas.
— Verrucosum.
Escabroso, ou com verrugas.
E
EPIDERMIS.
He huma membrana, ou pellicula exterior da concha, que se acha em algumas especies, a qual spontaneamente, cae sem algum prejuizo da superficie da concha.
ELONGATUS conus basi rotundata, cylindro duplo longiore quam spira.
A Concha Conus comprida, com a base arredondada com o cylindro duas vezes mais comprido que a espira.
EXESUS.
Diz-se da concha cuja clavicula, espiras, [p. 139] canaliculaturas, linhas, pontos, e tuberculos se naõ podem observar, ou estaõ como safadas, pelas interrupções, que causa a sua antiguidade.
F
FALCATA columella.
Columella á maneira de fouce.
FASCIÆ.
Saõ humas zonas ou linhas circulares côradas, que ornaõ a testa das conchas.
FASCICULUS pediformis.
Feixe de fibras á maneira de pè. Muitos destes fasciculos se achaõ de hum lado, e outro do corpo. Aphrodita.
FAUX.
A abertura da concha univalve, e a superficie superior della.
— Striata.
Com strias. V. Stria.
— Levis.
Lisa.
FISSURA.
Qualquer interrupçaõ das conchas, ou incisaõ profunda.
FLUVIATILIS.
Diz-se das conchas que habitaõ nos rios de agua doce.
FORAMEN.
He hum buraco, que se observa em algumas especies de lepas. Buraco, que serve para os genitaes, e ás vezes tambem para os excrementos.
— Duo ad latus colli.
Dous ao lado do pescoço. Thetys.
— Laterale.
No lado. Limax.
— Laterale dextrum.
No lado direito, que serve sómente para os genitaes. Lapsysia.
FORAMINULUM.
Pequeno buraco.
— Submembranaceum.
Quasi membranoso.
— Urceolatum.
Á maneira de pequeno jarro. Cellepora.
FOSSULA, Foveola, Sinus, Scrobiculus.
Se a [p. 140] covinha estando chêa da cartilagem, que une as valvas, naõ recebe os dentes, entaõ esta cavidade se chama Scrobiculus, quando pois recebe os dentes Foveola.
G
GINGIVA.
Exprime o paladar dentado da abertura nas Neritas.
GENICULUM.
Nó produsido do aperto do anfracto, que corresponde no disepimento interior no Nautilus beccarii: Isis hippuris.
GLABERRIMUS.
Sem aspereza alguma, ou com superficie lisa.
GLANS.
Parte do mollusco á semelhança de bolota na figura.
— Pedunculata.
Com pésinho, ou pedunculo. V. na Botanica.
— Tubulosa.
Furada á maneira de canudo. Terebella.
GLOMERATÆ cellulæ.
Cellulas ennoveladas, ou amontoadas. Cellepora verrucosa.
H
HIANS.
Quando as conchas bivalves, ou multivalves se fechaõ, deixando algum espaço aberto. Arca noae.
HIPOCRATERIFORMIS.
Á maneira de copo de caliz. Madrepora cavernosa.
HYMEN.
Junto do cardo na parte opposta ás nadegas se juntaõ as membranas da valva, ou batente, a qual membrana se dá o nome de Hymen, o qual feixa a rima, ou abertura, e está pegado entre os labios, e as Nymphas da concha.
[p. 141]
I
IMBRICES.
Saõ algumas eminencias mais, ou menos altas sahidas para fóra, delgadas em forma de abobeda, que se cobrem humas debaixo das outras á maneira de telhado.
INCISIO.
Diz-se de huma incisaõ, ou corte em forma de semicirculo, que se observa no labio da bocca de algumas conchas univalves.
INCISUS.
Diz-se do labio de muitas conchas, que he excavado. profundamente.
INCURVATUS.
He a curvadura, que se acha em muitas bivalves.
INTERSTITIA.
Distancias, ou espaços, que ha entre as strias, ou excavaçõẽs canaliculares.
INTESTINA.
V. Vermes.
INTESTINUM.
Tubo membranaceo, pelo qual algumas especies de Lepas, ou Anomias se pegaõ a outros corpos.
ISTHMUM.
Isthmo, á semelhança da lingua de terra, que se acha entre dous mares, he a divizaõ, que se observa em cada diaphragma, que divide a cavidade do Nautilus.
L
LABIA incumbentia.
Hum beiço posto sobre outro da parte superior.
LABIATÆ patellæ.
Patellas, que tem internamente huma prominencia á maneira de beiço.
LABIUM.
Margem interior da abertura.
— Anticum.
He a parte anterior do beiço virada para a espira.
— Posticum.
Virada para a cauda.
[p. 142]
— Bidentatum.
Com dous dentes.
— Coarctatum.
Estreito na base da concha.
— Concavum.
Concavo.
— Convexum.
Convexo. Nerita.
— Crenulatum.
Com incisuras. Nerita.
— Dentatum.
Com dentes. Nerita.
— Digitatum.
Dividido até a sua base em lobos divergentes, e adelgaçados.
— Explanatum.
Applainado. Buccinum.
— Fornicale.
No arco, ou curvatura da columella, na parte mais interior da abertura.
— Gibum.
Convexo.
— Laterale.
Em hum lado.
— Obsoletum.
Safado.
— Perpendiculare.
Perpendicular.
— Planum.
Expalmado.
— Planiusculum.
Alguma cousa espalmado. Nerita.
— Prominulum.
Algum tanto elevado.
— Retusum.
A sua margem torcida.
— Rugosum.
Enrugado, ou encrespado.
— Sublaterale.
Quasi em hum lado.
— Transversum.
Atravessado. Nerita.
— Truncatum.
Cortado. Nerita.
— Tuberculatum.
Com inchaçosinhos, ou tuberculos. Nerita.
LABRUM.
A margem externa da abertura.
— Æquale.
Igual.
— Angulatum.
Com angulos.
— Arcuatum.
Arqueado. Bulla Spelta.
— Attenuatum.
Adelgaçado.
— Bilobum.
Com duas abas.
— Crenatum extus.
Com incisuras externamente.
— Crenulatum.
Com incisuras mais pequenas.
— Coronatum spinis.
Coroado de espinhos.
[p. 143]
— Denticulatum.
Com pequenos dentes.
— Dilatatum.
Dilatado ou extendido para fóra. Strombus.
— Emarginatum.
Com excavaçaõ, ou incisura curva na margem.
— Fissum.
Fendido. Murex babilonius.
— Gibbum.
Convexo.
— Heptadactytum.
De sete dedos, ou abas.
— Hexadactylum.
De seis.
— Incrassatum.
Miais espesso.
— Levæ.
Liso.
— Marginatum.
Com a margem sahida para fóra.
— Mucronatum.
Agudo, ou que acaba em ponta.
— Muricatum postice.
Posteriormente cheio de pequenos espinhos, ou pontas. Buccinum Erinaceus-
— Muticum.
Sem espinhos, ou pontas.
— Obtusatum.
Obtuso.
— Palmatum.
Á maneira de huma maõ, dividida em abas compridas, ou dedos. Strombus pes pelecani.
— Retusum.
Com a margem torcida.
— Rotundatum.
Arredondado.
— Scabrum.
Aspero.
— Solutum antice, & postice.
Despegado anterior, e posteriormente. Strombus ater.
— Solutum postice.
Despegado posteriormente. Strombus palustris.
— Striatum interne.
Com linhas prominentes, ou strias na parte interna.
— Subdentatum.
Quasi dentado.
— Subplicatum.
Quasi com pregas.
— Tetradactylum.
Com quatro dedos. Strombus pes pelecani.
— Trilobum.
Com tres abas.
— Laciniosus.
Concha retalhada profundamente.
[p. 144]
— Lacuna, sive canaliculus.
Cova, ou rego. Buccinum-
LATITUDO.
A largura da concha se toma da margem posterior até a anterior.
LAXI coni ventricosi in aorso disjecti supra mensam tinitantes.
Como hum pião.
LIGAMEN, ligamentum, vinculum.
Saõ sinonimos. Os ligamentos nas bivalves saõ destinados para unir as valvas de maneira que se abraõ, e fechem por meio destes ligamentos.
LIMBUS.
Circumferencia das valvas da concha, ou margem da mesma.
LINGUA.
He huma pequena caruncula branca, conica, negra na ponta, posta na parte posterior da mandibula de alguns molluscos. Limax Vid. Argenville.
— Involuta.
Envolvida.
— Spiralis.
Espiral, ou retorcida em espira. Triton.
LINEAE.
As linhas, algumas vezes, significaõ sómente a pintura, e as vezes strias prominentes, ou escavadas.
— Longitudinales.
Que se extendem da base até ao apice.
— Transversales.
Que seguem os anfractos, ou giros.
— Striatae.
Com strias transversaes.
LITHOPHYTA.
Saõ animaes, ou vermes molluscos compostos, que constaõ de coral, e dos molluscos. Os Lithophitos, como observou Mr. Leysonel, saõ pequenos animaes, que separaõ, ou depoem a materia coralina, e servem-se della para as suas cellulas. E os vermes das medroporas postos assima das estrelas depozitando para baixo de si continuamente a materia de pedra, levantaõse, e acrescentaõ as suas habitações. Os vermes, que fabricaõ estas casas, saõ Nereis? Medusa. Hydra.
[p. 145]
LOBATUS.
Com abas, ou lacinias.
LOCULARIS.
Cavidade.
— Unilocularis.
Com huma cavidade.
— Bilocularis.
Com duas.
LONGITUDINALIS.
Comprimento desde os nates até á margem, ou borda.
LONGITUDO.
O comprimento da concha se toma das nadegas até a margem superior.
M.
MACULA tuberculata.
Concha reticulada com tuberculos elevados na seçaõ das costas.
MARGO.
Margem, ou limbo.
— Canaliculatus.
Rodeado na regiaõ do anus com huma covinha quasi longitudinal.
— Cardinalis.
Junto ao cardo, ou a charneira.
— Crenatus.
Com incisuras.
— Crenulatus.
Com incisuras mais pequenas.
— Inferior.
Suponha se, que o cardo he em lugar da base da concha, e por isso se chama margem, ou lado inferior, e pelo contrario a margem, que lhe he opposta se chama margem, ou lado superior.
— Inflexus.
Dobrado. Mytilus ungulatus
— Integer.
Inteiro.
— Integerrimus.
Perfeitamente inteiro.
— Membranaceus.
Membranaceo.
— Obsoletior.
Mais que safado. Solen.
— Plicatus.
Com pregas.
— Posterior.
Posterior. Mytilus ungulatus.
— Subfalcatus.
Quasi á maneira de fouce. Haliotis asinina.
— Unguiculatus.
Asignalado de humas escamas excavadas.
[p. 146]
MAXILLÆ.
Termo explicado nas classes antecedentes; nos molluscos acha-se huma especie de queixos-
— Angulatæ subtus.
Anguladas na parte inferior. Terebella.
— Binæ.
Duas. Myxine.
— Duæ calcariæ.
Duas de substancia calcaria. Terebella.
— Excisæ antice.
Como cortadas na parte anterior. Terebella.
— Hemisphericae.
De figura de meia esfera. Terebella.
— Pinnatæ.
Com pinnas, ou com fios oppostos de huma, e outra parte. Myxine.
MONOTHALAMIA.
Concha univalve e que tem hum só thalamo, ou cavidade. Dentalium.
MUCRONATÆ patellae.
Com o apice, ou vertice agudo, e revirado.
MURICATA.
Com espinhos, ou pontas.
N.
NATES.
As prominencias mais notaveis fora do cardo, se chamaõ nadegas.
— Acuminatæ.
Agudas.
— Approximatæ.
Visinhas entre si. Cardium cardissa.
— Auriformes.
Excavaçaõ curva dentro das nadegas. Chama bicornis.
— Corniformes.
Muito compridas, direitas, aguçadas.
— Decorticatæ.
Sem casca. Mytilus anatinus.
— Dissectae, excisae.
Separadas entre si por huma excavaçaõ.
[p. 147]
— Distantes.
Distantes entre si.
— Gibbae.
Convexas.
— Incurvae. — Incurvatae.
Encurvadas, ou arqueadas.
— Inflexae, & incurvatae.
Retrocidas, ou inclinadas entre si alternativamente.
— Perforato nati.
Furada. Anomia auriata.
— Recurvae. — Recurvatae.
Retorcidas.
— Reflexae s: recurvatae s: retorsum incurvatae.
Dobradas para a parte do ano.
— Submucrunatae Quasi agudas, ou que acabaõ quasi em ponta.
Tellina incarnata.
— Spirales.
Retorcidas em espira.
— Subspirales obliquæ.
Quasi retorcidas obliquamente á maneira de espira. Chama Lazarus.
NEBULOSUS.
Concha de cores confusas, e pouco distantes entre si
NERITOIDEI.
Primeira divisaõ do genero turbo, cujas especies tem a margem columnar da abertura chata, e sem buraco.
NIVOSUS.
Concha de cór branca.
NYMPHÆ.
Á semelhança das ninfas nas partes genitaes das mulheres, e ficaõ cubertas do Hymen.
— Acutæ.
Agudas.
— Dentiformes.
Á maneira de dentes. Donax denticulata.
— Hiantes.
Abertas, ou distantes entre si.
— Inflexæ.
Dobradas. Tellina laevigata.
— Prominentes.
Elevadas. Tellina albida.
— Retractae.
Oppostas ás prominentes.
— Truncatae.
Mais pequenas, que a Rima.
[p. 148]
O.
OCULUS.
Chama-sa olho hum ponto central na voluta, na summidade da concha no Lepas. Na ponta dos tentaculos do limax, Swammerdam chamou o centro destes tentaculos nervo optico, elle observa, que a ponta destes pelo interior he cuberta com a tunica chamada uvea; elle distinguio os tres humores, Aqueo, Vitreo, cristalino; mas naõ obstante isto suppomos os olhos nostes animaes como partes muito incognitas, aindaque os tentaculos sejaõ a sua parte mais sensivel.
OPERCULUM.
Lamina com a qual algumas conchas fechaõ a sua abertura, e esta, ou de substancia como cornea, ou de unha, ou testacea, ou membranacea, como Helix Pomatia.
OS.
Este termo relativamente á concha he a parte por onde o animal sahe, ou para respirar, ou para tomar o seo alimento, ou para o seu movimento. Linnéo deo a esta parte da concha o nome de abertura para se naõ confundir com a bocca do animal. V. Apertura.
— Anticum.
Na parte anterior. Sipunculus.
— Attenuatum.
Adelgaçado. Sipunculus.
— Centrale.
No meio do corpo Medusa, Asteria.
— Cirrosum.
Com cirros. Mixine.
— Corneum.
De substancia cornea. Sepia.
— Cylindricum.
De figura cylindrica. Sipunculus.
— Edentulum.
Sem dentes. Scyllaea.
— Inter brachia.
Posta entre os braços. Sepia.
— Inter tentacula.
Entre os tentaculos. Holothuria.
— Quinquevalve.
De cinco valvas, ou peças. Asteria, Echinus.
— Retractile.
Que se extende, e se contrahe. Aphrodita.
[p. 149]
— Subtus antice.
Na extremidade, na parte inferior. Doris.
— Unguiculatum.
Com huma especie de unha. Nereis.
OVOIDEUS.
Concha de figura oval. Bulla ovum.
P.
PALATUM.
A parte interior, e superior da abertura no lado da columella, he o que nos Nerites tem o nome de paladar.
PAPYRACEUS.
Parte da concha, que naõ excede a grossura do papel.
PAPULOSUS porus.
Pequeno buraco levantado á maneira de burbulha, ou empolla. Gorgonia elongata.
PARIES.
Saõ as divisoens das cellulas, ou lados interiores da concha, a que o animal se encosta.
PECTINATA.
Concha sulcada, ou striada longitudinalmente, mas na parte anterior saõ os regos, ou strias divergentes a angulo agudo.
PES.
He hum musculo grosso, com que os molluscos se arrastaõ, ou nadaõ.
PILEUS.
Uniaõ de quatro pequenas valvulas triangulares, que formaõ a parte superior do Lepas.
POLYTHALAMIA.
Com muitos thalamos, ou cavidades. Nautilus.
PORUS.
Pequeno buraco em alguns mulluscos, ou para respirar, ou tambem para a sua geraçaõ.
— Lateralis.
No lado. Lumbricus. Sipunculus.
— Terminalis.
No apice, ou extremidade. Fasciola.
— Ventralis.
No ventre.
PORUS.
O buraco por onde sahem os molluscos habitadores da Millepora. [p. 150]
— Asper.
Aspero ao tacto.
— Eminens.
Elevado.
— Nullus.
Nenhum. Millepora polymorpha.
— Obsoletus.
Quasi safado.
— Prominulus.
Alguma cousa elevado.
— Scaber.
O mesmo que asper.
— Turbinatus.
Piramidal ou agudo.
PROTUBERANTIA.
He qualquer parte prolongada, ou elevada na testa das conchas.
PUBES.
Lanugem, que cobre algumas conchas maritimas.
— Lamellosa.
Formada de laminas.
— Rugosa.
Enrugada, ou encrespada. Tellina trifasciata.
— Rugis attenuatis.
Com rugas adelgaçadas. Venus paphia.
— Spinosa.
Espinosa.
— Striato-scabra.
Aspera pelas strias, ou linhas elevadas.
— Subtumentosa.
Quasi tomentosa, ou com tomento.
PUNCTUM.
Saõ certas malhas dispostas sem ordem, ou longitudinaes, ou obliquas. Os pontos saõ elevados, ou escavados.
— Concatenatum.
Hum ponto a outro está unido a maneira de contas.
— Pertusum.
Escavado profundamente, como se fosse feito com huma sovella.
R.
RADIUM.
Raio nas conchas bivalves he huma prominencia longitudinal, que principia do umbo, e vai divergindo até a outra extremidade. [p. 151]
— Convexum.
Convexo.
— Compressum.
Comprimido nos lados.
— Duplicatum.
Duplicado. Ostrea pleuronectes.
— Echinatum.
Com espinhos imitando assim o ouriço do mar, ou Echinus.
— Explanatum.
Expalmado. Ostrea Ziczac.
— Filiforme.
Da mesma largura em todo o comprimento.
— Glaber.
Igual, sem espinhos.
— Imbricatum squamis.
Com escamas dispostas como as telhas nos telhados.
— Laeve.
Liso
— Membranaceo striatum transverse.
De substancia como membranacea, e striada transversalmente, ou com linhas transversaes, ou atravessadas. Ostrea striatula.
— Nodoso-vesiculare.
Com nós inchados á maneira de bexigas. Ostrea nodosa.
— Obliteratum.
Apagado, que naõ apparece.
— Osseum, 2.
pro basi animalis. De substancia ossea. Dous, que servem de base onde o animal se pega.
— Planiusculum.
Alguma cousa chato.
— Rotundatum.
Arredondado.
— Scabrum.
Aspero.
— Striatum.
Com strias. Ostrea maxima.
RADIATUS.
Concha chêa de strias, regos, rugas, ou pontas, divergentes, ou concha ornada de varias côres dispostas em raios. Tellina.
RADIUS.
Estrias elevadas desde o centro a periferia divergentes. Ostrea pecten. V. Radium.
— Echinatus.
Com aculeos, ou espinhos postos na longitude dos raios da concha.
— Vesicularis.
Coberto de nós internamente concavos.
[p. 152]
RAMIFICATIO.
Subdivisaõ das linhas, strias, ou rugas, divididas em figura ramosa.
RETICULATUS.
Concha chêia de linhas simplices côradas entrecortadas á maneira de rede. V. Argenvill.
RETICULUM.
Dezenho natural sobre a epiderme da concha feito por linhas córadas.
RIMA, s. Sutura.
He o espaço, que fica entre as valvas tirado o Hymen.
— Angustissima.
Muito estreita.
— Clausa.
Fechada pelas Nymphas, que a cobrem.
— Dentata.
Com dentes.
— Serrata.
Com as margens cortadas á maneira de serra.
ROSTRUM.
Bico, ou esporaõ nas conchas.
— Elongatum.
Comprido. Bulla volva.
— Laeve.
Liso.
— Cylindricum.
De figura cylindrica. Actinia.
— Radiatum.
Cercado com raios, ou tentaculos. Actinia.
S.
SAGULUM.
He aquella parte do corpo do mollusco, que he mui distincta, sobre as espaduas do Limax, que corresponde ao escutello dos Insectos.
SCROBICULATA varix.
Prominencia á maneira de veia inchada, e esta com covinha. Murex rubecula.
SCROBICULUM.
Covinha, ou pequena cavidade, que está em lugar de dente. Ostrea. Anomia.
SEMILUNARIS.
Concha, cuja abertura he de meia lua. Helix.
SERIATUS.
V. Poris multiplicatis seriatis. Poros numerosos dispostos em serie, ou ordem. Millepora lineata.
[p. 153]
SERRATUS.
Concha chêa de córtes, ou incizoens profundas como dentes de serra.
SINUOSUS.
Diz-se da concha chêa de linhas, com varias torturas pela sua longitude.
SINUS.
Excavaçaõ, ou cavidade.
SIPHO tubo cylindrico.
Tubo cylindrico, ou canal cylindrico, que attravessa de parte a parte os diafragmas, ou divisoẽs das conchas, ̃q tem muitas cavidades.
— Centralis.
No centro. Nautilus raphanistrum.
— Obliquus.
Obliquo.
— Sublateralis.
Quasi no lado.
SIPHUNCULUS.
Tubo articulado, que passa pelas concameraçoens do Nautilus.
SPATA.
Espinhos de varios ouriços do mar, cuja figura reprezenta huma colher, ou espatula.
SPHAEROIDEUS.
Concha, que reprezenta quasi huma esfera.
SPINA.
Espinho.
— Arguta.
Muito subtil.
— Conica.
De figura conica.
— Erectiuscula.
Alguma cousa elevado.
— Fornicata.
Arqueado.
— Fornicato-comipressa.
Arqueado, e comprimido nos lados. Turbo calcar.
— Laevis.
Liso.
— Remosa.
Dividido em ramos. Turbo delphinus.
— Recta.
Direito.
— Setacea.
Á maneira de seda, ou setaceo. Murex tribulus.
— Subacuta.
Alguma cousa aguda.
— Subulata.
Á maneira de sovela.
SPINOSUM.
Com espinhos.
— Spinis mobilibus.
Com espinhos moveis. Echinus.
SPIRA.
Espira, que formaõ os anfractos superiores. [p. 154]
— Aculeata.
Com aculeos, ou bicos.
— Capitata.
Acaba em huma cabeçinha redonda.
— Cariosa.
Como carunchoza, ou corcomida. Buccinum prærosum.
— Conico-convexa.
De figura conica, e convexa. Conus rusticus.
— Coronata acuta.
Coroada, ou cercada de tuberculos, ou de outra cousa aguda, Conus varius.
— Coronata.
Coroada.
— Contigua.
Visinha, de maneira, que naõ fica espaço algum nas circunvoluçoens, entre huma, e outra.
— Contraria.
Virada da parte contraria, o que ordinariamente naõ se observa nas conchas. Murex perversus.
— Convexiuscula.
Alguma cousa convexa.
— Dentata.
Dentada, ou com dentes.
— Detrita.
Gastada, ou como consumida
— Elevata.
Elevada.
— Elongata.
Comprida.
— Exquisita s: exerta.
Exacta, ou perfeita, ou muito aguda.
— Inermis.
Sem espinhos, ou dentes.
— Laevigata.
Lisa.
— Lateralis.
Posta no lado. Haliotis.
— Longiuscula.
Alguma cousa comprida.
— Manifesta.
Que apparece.
— Absque spira manifesta.
Sem espira, que appareça.
— Mucronata.
Que acaba em ponta.
— Muricata.
Com pequenas pontas, ou espinhos.
— Mutilato-truncata.
Cortada na sua base. Helix decollata.
— Nulla.
Nenhuma. Patella.
[p. 155]
— Obliterata.
Apagada, ou que naõ apparece.
— Obliterata basis spiræ.
Quando a base da espira naõ apparece. Voluta porphiria.
— Obtusata.
Obtuza, ou a base obtuza. Voluta mercatoria.
— Occultata.
Escondida, ou que naõ apparece sensivelmente. Haliotis
— Papillari apice.
Com a ponta redonda. Voluta Olla.
— Plana.
Chata, sendo os giros superiores iguaes na altura, de maneira que parece a espira cortada, ou truncada.
— Plicata.
Com pregas, ou dobras.
— Prominula.
Alguma cousa elevada, ou sahida para fóra.
— Prominulus æpex spiræ.
Com a ponta da espira alguma cousa sahida para fora.
— Retusa.
Com a ponta torcida para dentro.
— Retuso-umbilicata.
O apice da espira taõ metido para dentro, que mais parece huma cavidade, que a prominencia da espira.
— Rugosa.
Enrugada. Voluta auris midæ.
— Spinosa.
Com espinhos Strombus pugilis.
— Subgranulata.
Com pequenas prominencias á maneira de pequenas grãs. Voluta mendicaria.
— Subcoronata.
Quasi coroada.
— Subnodosa.
Quasi com nós.
SPIRULA.
Pequena espira.
— Excavato-oculata.
Escavada formando no apice ou centro huma excavaçaõ á maneira de olho. Nerita pulligera.
SQUAMA, s. squamula.
Escama.
— Acuta.
Aguda. Pinna muricata.
[p. 156]
— Cananicullata.
Excavada longitudinalmente.
— Canaliculato-tubulosa.
De figura de canal, e furada á maneira de canudo. Pinna nobilis.
— Cochleari-hemisphaerica.
De feitio de colher, e de meia esfera. Ostrea pellucens.
— Compressa.
Comprimida nos lados. Mytilus hyotis.
— Concava.
Concava. Pinna muricata.
— Fornicata.
Arqueada, inferiormente concava, e superiormente convexa. Pinna.
— Imbricata.
Disposta á maneira das telhas.
— Obsoleta.
Safada.
— Ovata.
Ovada, ou de figura de ovo. Pina muricata.
— Patula.
Estendida. Mytilus hyotis.
STELLA.
Cavidade com laminas concentricas, ou dispostas á maneira de estrella.
— Angulosa.
Com angulos.
— Conglomerato-lamellosa.
Ennovellada com pequenas laminas. Madrepora pileus.
— Contigua.
Huma ao pé de outra estrella.
— Convexa.
Convexa.
— Eminens.
Alta, ou que sahe para fóra da superficie do corpo da Medrepora. fig. 14.
— Hemispherico-concava.
De figura hemispherica, e concava.
— Hypocrateriformis.
O Limbo, ou summidade da estrella sendo plano, e collocado sobre hum tubo.
— Immersa.
Aprofundada na substancia da Madrepora.
— Minuta.
Muito pequena.
— Orbicularis.
Redonda.
— Repando-labyrinthiformis.
Revirada para traz, eretorcida á maneira de labirintho.
[p. 157]
— Striata.
Com strias, ou linhas elevadas.
— Sutura obtusa.
Obtusa.
— — acuta.
Aguda. Madrepora labyrinthiformis.
— Terminalis.
Que está posta na extremidade do ramo.
— Teres.
Cylindrica, ou redonda.
— Truncata.
Como cortada.
— Turbinato-concava.
Piramidal, e concava.
— Unica.
Huma estrella só, como se observa nas Madreporas simpleces.
STIRPS.
Tronco, ou planta dos Zoophytos.
— Articulata.
Com nós. Isis hippuris.
— Bibula pilis contexta, flexilis.
Como tecida de pellos, flexivel, que embebe em si. Spongia.
— Cornea, continua, ramosa, basi adnata, cortice obducta.
De substancia cornea, continuada, ramosa, pegada com a base a algum corpo, e cuberta com a casca. Gorgonia.
— Corpus liberum, articulatum simplici catena.
Corpo livre sem ser pegado, a outro com articulacoẽs, ou nós, que formaõ como huma cadêa simples. Taenia.
— Fibroso articulata.
Composta de fibras articuladas. Sertularia. fig. 16.
— Filamentosa, calcaria.
Composta de filamentos, e de substancia calcaria. Corallina.
— Florem in verticem vibrans.
Que faz tremer a flor em redemoinho. Vorticella.
— Gelatinosa.
De substancia gelatinosa. Hydra. fig. 17.
— Lapidea, rigida.
De substancia de pedra, rija. Isis.
— Libera, subulata, apice pinnata.
Que naõ está pegada a corpo algum, que he adelgaçada na parte [p. 158] inferior á maneira de sovela, e no apice he feita como huma penna. Pennatula. fig 8. 1.
— Porosa, poris cellulosis.
Porosa, ou chêa de pequenos buracos, e estes excavados internamente. Flustra.
— Stuposa, tunicato-corticata.
De substancia como de estopa vestida, ou cuberta de huma casca. Alcyontum.
— Tubulosa, filiformis.
Furada á maneira de canudo, e da mesma largura em todo o seu comprimento. Tubularia.
STRIA.
Diz-se de humas linhas finas, e longitudinaes elevadas entre a cavidade de huns regos, pequenos, e superficiaes.
— Abbreviata.
Que naõ se estende até a margem.
— Bifaria.
Que em duas se divide.
— Inæquilineata.
Que naõ he igual ás outras.
— Crenata.
Com incizoens.
— Decussata.
Atravessada huma assima da outra á maneira de X.
— Denticulata.
Feita em forma de dentes.
— Duplici serie punctata.
Com duas ordens de pontos.
— Elevata.
Elevada, ou mais eminente.
— Erecta.
Levantada.
— Exoleta.
Extinguida, ou quasi safada.
— Glabra.
Sem ser aspera nem com pontas, dentes. &c.
— Imbricata.
Cuberta de escamas á maneira das telhas de hum telhado.
— Interrupta.
Naõ continuada.
— Laevis.
Lisa. Conus granulatus.
— Membranacea.
De substancia membranacea.
— Muricata.
Com pontas, ou espinhos.
[p. 159]
— Obliquata.
Obliqua.
— Obsoleta.
Safada.
— Parallela.
Estrias parallelas entre si.
— Remotissima.
Muito distante huma da outra.
— Subundulata.
Quasi ondeada, ou feita a semelhança de ondas.
— Sulcata.
Excavada com regos. Conus granulatus.
— Transversa.
Atravessada.
— Tuberculata.
Com tuberculos, ou pequenos inchaços. Conus nussatella.
SULCUS.
Rego, ou excavaçaõ, e as vezes significa costa.
— Moniliformis.
Á maneira de contas. V.
— Torulosus.
Entre os nós mais grosso.
— Aculeato-ciliatus.
Cercado de espinhos dispostos como os pellos das pestanas dos olhos. Cardium aculeatum.
— Acutus.
Agudo.
— Angulatus.
Com angulos.
— Convexo.
Convexo.
— Dehiscens ad cardinem.
Abrindo-se mais ao pé da charneira, ou cardo. Anomia pubescens.
— Dentatus.
Com dentes.
— Fornicatus.
Com escamas arqueadas.
— Imbricatus squamis.
Cuberto de escamas dispostas como as telhas. Cardium isocardia.
— Lacunosus.
Chêo de altibaixos, ou de covas. Anomia lacunosa.
— Lunulis notatus.
Com prominencias de feitio de pequenas meias luas. Cardium fragum.
— Membranaceus.
De substancia muito delgada, e transparente como se fosse membrana.
— Moniliformis.
Com nós redondos á maneira de pequenas contas enfiadas. Trocus scuber.
[p. 160]
— Muricatus.
Com espinhos, ou dentes.
— Nodosus.
Com nós, ou elevaçoens redondas. Cardium tuberculatum.
— Recurvus.
Revirado.
— Reflexus.
Voltado para traz.
— Remotus.
Distante num do outro.
— Rugosus.
Enrugado.
— Subimbricatus.
Quasi imbricado. V. Imbricatus.
— Triqueter-eievatus.
Elevado com tres lados. Cardium ciliare.
— Verrucosus.
Com verrugas.
SUMMITAS, apex, cacumen, vertex.
Saõ sinonimos, e todos indicaõ a summidade, ou cume da concha.
SUTURA.
He o lugar donde se une a espira do anfracto, ou giro.
— Duplicata.
Com duas linhas elevadas.
— Marginata.
Elevada com angulo á maneira de quilha.
T.
TENTACULA.
Saõ humas partes carnosas dos Vermes, que se pódem estender, e recolher voluntariamente, e correspondem ás antennas dos Insectos, com a differença porem, que nos insectos saõ as antennas cartilagineas, e articuladas, e naõ se podem recolher. Os tentaculos saõ dous, ou quatro.
— Bipartita.
Divididos em dous. Triton.
— Brachiformia.
Á maneira de braços. Lernaea:
— Capillaria.
Muito delgados como cabellos. Terebella.
— Chelifera.
Divididos os tentaculos posteriores na extremidade com pollegar, ou aba movel. Triton. fig. 15.
— Dena.
Dez. Holothuria priapus.
— Duo.
Dous. Doris fig. 5. Aphrodita. fig. 19.
— Duodecim.
Doze. Triton.
[p. 161]
— Fasciculata.
Muitos juntos formando hum feixe delles. Holothuria tremula.
— Frondosa.
Divididos em ramos, ou lacinias recortadas. Holothuria frondosa.
— Hispida.
Asperos, ou rijos. Asteria aranciaca.
— Lateralia.
Nos lados. Nereis. Tab. XI. fig. 6.
— Lunata apice.
Com excavaçaõ semicircular na extremidade. Lernæa cyprinacea.
— Obsoleta.
Que apenas apparecem. Limax hyalinus.
— Pedunculata.
Sustidos por hum pedunculo. Sepia.
— Penicellata.
Á maneira de pincel. Nereis.
— Plumosa.
Á maneira de pluma. Nereis.
— Plura.
Muitos. Holothuria. fig. 9.
— Quatuor supra os.
Quatro por sima da bocca. Limax.
— Ramosa.
Divididos em ramos.
— Setacea.
Como sedas pela sua figura. Aphrodita.
— Subramosa.
Quasi ramosa. Lernæa branchialis.
TESTA.
Casa, ou concha de alguns vermes molluscos.
— Accessoria ad cardinem.
He huma pequena valva, ou porçaõ de concha, além das duas principaes, que se acha como accessorio ao pé da charneira. Pholas.
— Acuminata.
Aguda. Helix glauca.
— Æquivalvis.
Com valvas iguaes.
— Anceps.
Concha angulada longitudinalmente de hum, e outro lado com angulo agudo, e como o fio de huma faca.
— Antica (pars).
He aquella parte, que se inclina para a espira. He necessario saber, que nas discripçoens, que se houverem de fazer da concha, aquella parte, que constitue a espira, está collocada na parte posterior, vivendo o animal; [p. 162] se toma pro antica, ou parte, que se inclina para a espira, e pelo contrario a outra, que forma a base, he posterior.
— Antiquata.
V. Antiquata. Com regos na sua longitude, e com humas addiçoens, ou apposiçoens transversaes, como se fosse quasi interrompida com telhas; de maneira, que parece sobrepostas cada anno as Nadegas pequenas conchas.
— Ampliata latere.
Com o lado externo da abertura, ou labro estendido para fóra. Strombus.
— Arcuata.
Arqueada.
— Aurita.
V. Aurita.
— Auriformis patens.
Estendida á maneira de orelha. Haliotis.
— Barbata.
Com huma especie de barba, ou pellos rijos, que cobrem a superficie.
— Biloba.
Com duas abas.
— Biplicata.
Com duas pregas.
— Carinata.
Os anfractos, ou giros com a margem aguda.
— Caudata.
Com o eixo, ou columella assima da abertura sahda para fóra.
— Clavata.
Mais grossa na parte superior, na base mais delgada, e comprida.
— Coarctata.
Estreitada, ou apertada. Voluta auris midæ.
— Compressa.
Huma valva espalmada, ou chata contra a outra; os Umboens pouco corcovados.
— Compresso-plana.
Comprimida nos lados, e tambem chata.
— Compressiuscula.
Alguma cousa comprimida nos lados.
— Concamerata isthmis perforatis.
Dividida em varias cavidades arqueadas por meio de alguns [p. 163] dissepimentos, ou especie de diafragmas furados. Nautilus.
— Conica.
De figura conica. Chama bicornis.
— Continua.
Continuada. Dentalium entalis.
— Convexa utrinque.
Convexa tanto na parte superior como na inferior. Helix caracola.
— Convexa.
Convexa.
— Convoluta.
Enrolada, onde os gyros, ou revoluçoens exteriores emvolvem as interiores á maneira de espira. Conus Bulla.
— Cordata.
De figura de coraçaõ.
— Cornea.
De substancia transparente, que parece cornea Mytilus discors.
— Coronata papilis.
Coroada de tuberculos redondos, e elevados, como papillas. Buccinum auricularia.
— Corticata.
He o mesmo, que a concha cuberta de huma epidermide.
— Costata longitudinaliter.
Com elevaçoens agudas pelo comprido á maneira de costellas. Murex senticosus.
— Crispata lineis.
Encrespada por meio de linhas. Bulla physis.
— Crispato-striata.
Encrespada, e com estrias. Pholas crispata.
— Cylindroides.
Do feitio de cylindro. Voluta ispidula.
— Cylindrica.
De figura cylindrica.
— Cylindrico-umbilicata.
Cujo embigo he de huma concavidade cylindrica.
— Digitiformis.
Á maneira de dedo. Pinna digitiformis.
— Dilatata antice.
Anteriormente dilatada, ou estendida.
[p. 164]
— Divaricata.
Que se estende, ou dilata mais.
— Dorsata.
Formando nas costas hum angulo obtuso, ou quilha. Chiton aculeatum.
— Ecaudata.
Sem cauda, ou sem columella sahida para fóra.
— Edentula.
Sem dentes, ou com a margem inteira.
— Emarginata.
Com excavaçaõ semicircular na sua margem.
— Erecta.
Elevada, ou direita. Pinna.
— Exasperata suturis Membranaceis.
Feita aspera pelas suturas membranaceas elevadas. Murex.
— Exumbillicata, s.
imperforata. Sem embigo concavo. Turbo clathrus.
— Fastigiata.
Que superiormente acaba quasi em linha horizontal.
— Filiformis.
Delgada, e da mesma largura em todo o comprimento. Serpula intricata.
— Flexa ad latus.
Torcida para hum lado. Tellina.
— Flexuosa.
Chêa de voltas. Serpula intricata.
— Fornicato-squamosa.
Arqueada, e escamosa, ou com escamas.
— Fragilis.
Quebradiça. Pinna.
— Fragilissima.
Muito fragil. Helix.
— Frondoso-trifariam.
Elevaçoens na concha divididas em tres partes, e cada huma dividida em lacinias. Murex.
— Fusiformis.
De figura de fuzo, ou medea entre a figura conica, e oval, ou turrita, alguma cousa ventricosa. Voluta.
— Gibba. — Gibbosa.
Convexa, ou corcovada.
[p. 165]
— Glomerata.
Ennovelada. Serpula glomerata.
— Hemisphærica.
De figura de meia esfera. Murex granum.
— Hians.
As valvas unidas somente em alguma parte das suas margens, ficando parte dellas sem ser unidas. Pholas, Solen.
— Hiaus utroque latere.
Aberta na parte superior, e na inferior. Solen.
— Hispida.
Çarruda, ou aspera com eminencias agudas.
— Imbricata.
Desigual nas rugas parallelas á margem, encostadas humas as outras alternativamente.
— Inaequivaluis.
Com valvas, ou battentes desiguaes. Lepas.
— Inaurita.
Sem orelha. V. Aurita.
— Inflexa.
No lado anterior quasi quebrada, e de novo retorcida para o mesmo lado anterior. Tellina.
— Interrupta.
Interrompida, ou naõ continuada com os sulcos, ou regos inteiros, ou continuada com novos acrescimos. Dentalium entalis.
— Involuta.
Quando o mesmo lado da abertura he enrolado, ou o labro exterior he revirado pela parte interna. Cypræa.
— Laevis.
Lisa.
— Lentiformis.
De figura de lente. Venus tigerina.
— Libera.
Que naõ está pegada a corpo algum. Serpula seminulum.
— Linearis.
Da mesma largura em todo o seu comprimento. Solen vagina.
— Lineis crispata.
Aspera, ou desigual por causa das linhas encurvadas.
— Lanata.
Cuberta como de lanugem.
— Linguiformis.
Concha comprida, igual na [p. 166] largura em todo o comprimento, com extremidades muito obtusas, e redondadas.
— Marginata.
Com a margem ou lados mais grossos sahida para fóra. Cypræa moneta, stercoraria, Solen vagina.
— Membranacea.
Muito delgada, e transparente como se fosse membrana. Sabella, Mytilus viridis.
— Multi-sulcata.
Com muitos regos.
— Muricata.
Com espinhos, ou pontas agudas.
— Muricata striis decussatis.
Feita aspera, e picante por causa de estrias, ou linhas atravessadas entre si. Pholas candidus.
— Mutica.
Sem pontas, ou espinhos.
— Navicularis.
De figura de hum barco.
— Nitida.
Luzidia, ou brilhante. Haliotis.
— Nodosa.
Com nós. Murex trinculus.
— Obliqua.
Obliqua, ou de esguelha, ou de travez.
— Oblonga.
Muito comprida. Solen.
— Oblongo-turbinata.
Muito comprida, e piramidal. Bulla conoidea.
— Obovata.
Ovada, porem mais estreita, naõ no cimo, ou apice, mas na base.
— Obovato-clavata.
De figura oval inversa engrossada no apice. Bulla ficus.
— Opaca.
Opaca.
— Orbiculata.
Redonda.
— Ovalis.
Oval. Solen radiatus.
— Ovata.
Solen anatinus.
— Parallelipipeda.
Da figura de hum parallelipipedo, que he hum corpo comprehendido entre seis parallelogrammos, dos quaes os oppostos saõ semilhantes, parallelos, e iguaes. Arca tortuosa.
[p. 167]
— Parasitica.
Pegada a outro corpo. Ostrea folium.
— Pectinata.
Por ter de algum modo externamente a figura de pente por causa dos regos, e raios, ou estrias, dispostos ao comprido, formando angulo agudo na base, ou no Umbo. Ostrea pecten.
— Pellucida.
Transparente.
— Perfoliata.
As abas, ou divisoens da sua margem, cingem transversalmente o corpo da concha, ou he cingida com huma sutura, ou uniaõ horizontal, e huma margem inclinada para baixo, como se fosse huma concha sobre outra. Patella equestris.
— Pervia utraque extremitate.
Aberta em ambas as extremidades. Dentalium.
— Plicata.
Com pregas.
— Polythalamia.
Com muitos thalamos ou cavidades, ou conchas divididas por varios diafragmas. Nautilus.
— Punctata tuberculis.
Pontoada com tuberculos, ou inchaços redondos. Cypraea nucleus.
— Radiata.
Com raios desde o cardo até a periferia longitudinalmente divergentes.
— Radicata.
Pegada a outro corpo.
— Ramoso-sulcata.
Com regos divididos em ramos. Anomia pectinata,
— Recta.
Direita. Dentalium.
— Recto-subarcuata.
Direita, e na extremidade quasi arqueada.
— Reticulato-striata.
Com strias, ou linhas dispostas de modo, que formaõ huma especie de rede. Pholas dactylus, Bulla ficus.
— Rostrata.
Com a extremidade anterior prolongada, e delgada.
— Rostrata utrinque.
Com a columella sahida para [p. 168] fóra em ambas as extremidades. Cypræa globulus.
— Rudis Grosseira.
— Rugosa.
Enrugada.
— Rugoso-plicata.
Enrugada, e com pregas.
— Saccata.
Na parte interior corcovada, ou mais dilatada. Pinna saccata.
— Scabra.
Aspera.
— Solida.
Macissa.
— Spinosa.
Spinosa.
— Spiralis.
Espiral, enroscada de tal sorte, que passado hum plano imaginario por meio dos giros, ou rosca externa, todas as mais revoluções se cortariaõ em partes iguaes. Alguns Nautilos.
— Squamosa retrosum.
Com escamas viradas para traz. Venus squamosa
— Striata.
Com estrias. V. Stria.
— Striata decussatim.
Com estrias encruzilhadas.
— Subæquilatera.
Quasi com lados iguaes. Cardium.
— Subangulata.
Quasi angulada. Helix algira.
— Subarcuata.
Quasi arqueada. Solen ensis, Dentalium.
— Subaurita.
Tendo hum principio de auricula.
— Subbirrostris.
Quasi com a columella sahida de ambas as partes. Bulla ovum.
— Subbivalvis.
Quasi com duas valvas. Pinna.
— Subcarinata.
Que tem quasi hum angulo eminente á maneira de quilha.
— Subconica.
De figura quasi conica.
— Subcordata.
De figura quasi de coraçaõ.
— Subcurvata.
Alguma cousa curva, ou arqueada.
— Subdiaphana.
Quasi transparente. Helix.
— Subfastigiata.
Que acaba quasi agudamente. Pinna saccata.
— Subrhomboidea.
Quasi de figura romboidal, ou [p. 169] quadrada, mas com os angulos obliquos. Arca lactea.
— Subrostrata.
Quasi com a columella eminente, ou sahida para fora. Cypraea nucleus.
— Subrugosa.
Quasi enrugada.
— Subcylindrica.
De figura quasi de cylindro.
— Subturbinata.
Quando a espira está elevada em forma de ponta. Cypraea exanthema.
— Subturrita.
De figura quasi de piramide muito elevada á maneira de huma torre. Bulla virginea.
— Subulata.
Que acaba em ponta á maneira de sovela. Buccinum subulatum.
— Trapezia.
He huma figura de quatro lados direitos desiguaes.
— Triangulo-rotundata.
De figura triangular, e arredondada. Cardium virgineum.
— Triloba lobis transversis.
A margem com tres abas, ou eminencias, e estas atravessadas. Ostrea malleus.
— Triplicata.
Com tres pregas. Anomia terebratula.
— Triquetra.
Triangular. Serpula triquetra.
— Truncata.
Tendo alguma parte da circunferencia muito obtusa, e quasi cortada.
— Tuberculata.
Com tuberculos.
— Tubulosa.
Furada como hum canudo. Pinna digitiformis. Dentalium.
— Turbinata.
Com hum ventre muito inchado, com a espira menor, quasi sahida da cavidade do ventre. Conus.
— Turrita.
A espira comprida formando huma piramide, ou as revoluçoens pouco a pouco fazendo-se delgadas. A longitude excede muito a latitude.
— Varicosa.
Com as junturas arredondadas, grossas, [p. 170] prominencias disiguaes á maneira das veias dilatadas, ou com varices. Murices varicosi.
— Umbilicata.
Com embigo, ou excavaçaõ á maneira de embigo Trochus. Mas as Cipreas se chamaõ umbilicadas quando se acha a espira obtusa em huma cavidade.
— Unilocularis.
Com huma só concameraçaõ, ou cavidade. Voluta.
— Univalvis.
De huma só valva, ou battente.
TESTACEUS.
Verme, que tem concha.
THALAMUS.
Caza, ou cavidade separada pelos dissepimentos no interior das conchas univalves. Nautilus.
THORAX.
Thorax, ou peito.
— Cordatum.
De figura de coraçaõ. Lernaea asellina.
— Cylindricum.
Cylindrico.
— Obcordatum.
De figura de coraçaõ inversa. Lernaea Salmonea.
TOROSUS articulus.
Nó grosso. Nautilus raphanistrum.
TRANSVERSALIS a natibus ad nates arcu margini parallelo.
A linha transversal nas conchas bivalves he desde huma nadega ate a outra, ou he o arco parallelo á margem da concha.
TRIVALVIS.
Concha, que consta de tres valvulas.
TRUNCATUS conus.
A espira quasi truncada.
TUBERCULUM.
Eminencia obtusa sobre a testa das conchas á maneira de inchaçozinho.
TUBUS.
Canal, ou canudo sobre a testa de varias conchas, ou Litophitos.
— Cylindricus.
Cylindrico. Tubipora,
— Erectus.
Elevado, direito.
[p. 171]
— Fasciculatus.
Muitos tubos juntos em feixe.
— Filiformis.
Da mesma grossura em toda a parte.
— Parallelus.
Parallelo hum ao outro.
TURBINATA concha.
Concha, que se vai envolvendo sobre si mesma á maneira de espira ao redor de hum eixo commum.
TURBINATUS porus.
Poro piramidal. Millepora.
TURRITA.
A espira muito sahida para fóra formando huma piramide á maneira de torre. Buccinum maculatum.
TURRITUS.
Com a espira muito comprida.
U.
VAGINA.
Nos molluscos, a bainha, ou he
— Compressa.
comprimida nos lados. Clio.
— Caudata.
Ou tem huma especie de cauda.
— Excipiens.
Que recebe, ou envolve o peito.
— Pyramidata.
De figura piramidal.
— Triquetra.
Triangular. Clio.
VALVAE, s. Valvulae.
As paredes, ou os pedaços calcareos, de que constaõ as conchas.
— Aequilaterae.
Quando o lado anterior, e posterior pelo tamanho, e figura saõ iguaes.
— Inaequilateres.
He o contrario.
— Aequivalves.
Sendo ambas as valvas perfeitamente similhantes.
— Inaequivalves.
He o contrario, como in Pectinibus.
— Dextera valva, & sinistra.
Pondo-se a concha acima das nadegas, de maneira, que a vulva seja virada para a parte de diante, e o anus para a posterior; e desunindo-se as valvas, entaõ se vê qual he a direita, e qual a esquerda. Tab. XIII. fig. 18.
— Lacunosae.
Com excavaçaõ longitudinal.
[p. 172]
— Prominentes.
Se diz quando huma he mais extendida em alguma parte, que a outra.
— Succenturiatae.
Saõ aquellas conchinhas menores, irregulares, que estaõ annexas ao cardo das Pholades.
VARIX.
Este termo cirurgico, pelo qual se entende huma veia inchada, aplica-se as conchas, quando tem eminencias quasi desta maneira, ou as junturas transversaes corcovadas.
— Æqualis.
Igual.
— Angulata nodis.
Angulada com nós.
— Continuata.
Que corre todos os anfractos, ou giros.
— Decussata.
Encruzada, ou atravessada huma por sima da outra á maneira de X.
— Distincta, Separada huma da outra.
— Laevigata.
Alizada.
— Longitudinalis.
Pelo comprimento. Buccinum harpa.
— Mucronata.
Que acaba em agudo. Buccinum harpa.
— Nodulosa.
Com nós. Murex femoralis.
— Opposita.
Huma opposta diametralmente á outra.
— Rugosa.
Enrugada. Murex fæmoralis.
— Scabra, Alpera.
— Scrobiculata.
Com pequenas covas, ou excavações na margem. Murex scrobiculator.
— Solitaria.
Que está só.
— Subalterna.
Quasi alternada, ou ora huma, ora outra, ou huma sim, e outra naõ existe.
— Subopposita.
Quasi opposta.
— Trigona.
Triangular.
— Tuberculata.
Com tuberculos.
— Ventricosa.
Concha barriguda, ou muito inchada. Voluta.
[p. 173]
VENTER s. Corpus.
He a ultima circumvoluçaõ da concha, esta he mais inchada, que as outras.
VERMES.
Vermes.
— Intestina.
Animaes nús, simplices sem membros.
Corpo dos Vermes.
— Aequale.
Igual. Gordius.
— Carinatum.
A maneira de quilha na parte inferior. Mixine.
— Elongatum.
Muito comprido. Sipunculus
— Filiforme.
Da mesma grossura em toda a parte. Gordius, Ascaris. Terebella.
— Planiusculum.
Alguma cousa chato. Fasciola.
— Teres.
Redondo, ou roliço. Ascaris, Lumbricus, Sipunculus.
Pela superficie.
— Annulatum.
Composto de aneis. Lumbricus. Tab. XI. fig. 2.
— Exasperatum.
Que forma longitudinalmente huma superficie aspera por causa de alguns tuberculos agudos. Lumbricus.
— Laeve.
Liso. Gordius.
— Tuberculatum.
Com tuberculos. Doris verrucosa. fig. 5.
Pelo apice.
— Attenuatum extremitate.
Adelgaçado na extremidade, Ascaris.
VERTEX.
V. Apex.
— Submarginalis.
O cume, ou a parte mais alta posta perto da margem posterior nas conchas.
VERRUCA.
Tuberculos desiguaes formados de muitos outros tuberculos.
VIRGATUS ramus.
Ramo fraco flexivel. Gorgonia ceratophyta.
UMBILICUS.
He a base da columella, que aparece na parte inferior no Trochus. v. g. He huma [p. 174] excavaçaõ, que se acha no centro do primeiro anfracto, ou gyro, e se este fura a columella, entaõ chama-se pervius; e se naõ fura tambem se chama umbilicus.
— Bifidus.
Dividido em dous. Nerita carnea.
— Clausus.
Fechado. Trochi imperforati.
— Crenulatus.
Com incisoens na margem. Trochus perspectivus.
— Denticulus umbilicalis.
Na margem do embigo furado ha huma prominencia, a qual se da o nome de pequeno dente.
— Exsertus.
Sahido para fóra; de modo que pondose a concha direita cahe para hum lado. Trochi turriti.
— Gibbus.
Convexo, ou corcovado. Nerita Canrena.
— Margo columnaris.
He a margem da columella, que fórma a parede exterior da abertura.
— Minutissimus.
Muito pequeno.
— Obliquus.
De esgueilha, ou de travez. Trochus maculatus.
— Obtectus.
Encuberto.
— Patulus.
Aberto. Helix Itala, Lusitanica.
— Pervius s.
Perforatus. Patente, ou aberto desde a sua abertura, até o cume, saõ synonimos da arte.
— Rima umbilicalis, umblicus subobtectus, subconsolidatus.
He qundo o beiço está revirado sobre o embigo escavado, de maneira, que sómente a sua borda, ou margem apparece.
— Semiclausus.
Melo fechado. Nerita glaucina.
— Subconsolidatus.
Quasi reunido, ou consolidado. Trochus divaricatus.
— Subcordatus.
Quasi da figura de coração. Nerita albumen.
[p. 175]
— Subobtectus.
Quasi encuberto. Helix ampullacea.
UMBO.
He huma prominencia convexa em huma, e outra valva proxima as nadegas. Chama. Cardium. Venus. &c.
— Fornicatus.
Á maneira de abobeda, ou arqueado. Mytilus bilocularis.
— Fornix umbonis.
He o mesmo, que a sua excavaçaõ.
— Laevis.
Liso.
— Striatus.
Com estrias, ou linhas. V. Stria.
— Tumidus.
Como inchado. Solen virens.
UNIVALVIS.
Concha de huma só valva.
URCEOLATUM foramen.
Buraco á maneira de Jarro. Cellepora.
VULVA.
Observa-se na parte anterior dos umbos, e do ano da concha, bem como se vê em Venus Dione.
— Clausa absque nymphis.
Fechada sem nynfas. Chama.
— Gibba.
Convexa.
— Glabra.
Sem cousa alguma, que a faça aspera.
— Lævis, impressa.
Lisa, e escavada, ou como imprimida. Mactra striatula.
— Inflexa.
Com os labios ou beiços curvos.
— Labiis augulo elevato distinctis.
Com os labios separados entre si por meio de hum angulo elevado, ou prominente.
— Litterata.
Quasi pintada com caracteres de letras.
— Ovata.
De figura ovada.
— Plana.
Chata.
— Planiuscula.
Quasi chata.
— Striata.
Com estrias, ou linhas.
— Tumida.
Como inchada.
Z.
ZONA.
Vid. Fascia.
[p. 176]
ZOOPHITA.
Os Zoophytos naõ saõ os authores das suas testas, troncos, ou habitações como os Litophytos; mas as testas, ou troncos, ou plantas, saõ os authores delles, ou dos animaes. Estes estipites, ou troncos saõ verdadeiras plantas, que pela sua transformaçaõ, ou metamorfoze passaõ para flores animaes, que tem os orgãos da geraçaõ, e instrumentos do movimento.
[p. 177]
EXPLICAÇAÕ DA TABOA.
XII.

Fig. 1. Helix Lusitanica. Concha globosa com embigo furado, a embigo patente, ou extendido. b. b. b. o ventre arredondado; a. a abertura apertada, de figura de meia lua.

Obs. a configuraçaõ da abertura constitue o cracter essencial do Helix: porem algumas especies tem a abertura quasi oval inversa, ou oboval.

Fig. 2. Turbo bidens. A concha, ou testa alta, levantada á maneira de torre. a. a. o ventre. b. b. os anfractos ou giros contrarios: a. a espira aguda na ponta, d. d. a sutura quasi com pequenas incisuras, 6. o beiço concavo. A abertura com dentes, de figura quasi orbicular.

Fig. 3. Helix decollata. Concha, ou testa sem ser furada, comprida, levantada a maneira de torre; a. os giros para cima imbricados, ou dispostos á maneira das telhas, redondos, a. espira cortada. A abertura de figura oval inversa.

Fig. 4. Helix auricularia. Concha, ou testa oval, obtusa; a. o ventre enchado; b. a espira aguda, muito breve; c. o beiço estendido, arredondado, d. huma só prega no beiço, a Abertura dilatada.

Fig. 5. Patella equestris. Concha orbicular. a. o concavo da concha. b. b. b. margem com incisuras; c. beiço perpendicular no cume da concavidade.

Fig. 6. Patella saccharina. Concha angular. a. a. a. sette costellas á maneira de quilha, agudas b. o cume obtuso.

[p. 178]

Fig. 7. Turbo scalaris. Concha de figura conica. a. a. os giros feitos em forma de cancella. b. b. as zonas, ou cingidouros membranaceos, obliquamente perpendiculares, distantes, c. espira aguda, mas arredondada na ponta, d. a abertura orbicular, a. a. beiço unido, revirado para traz. Obs. esta abertura detremina o caracter specifico deste genero.

Fig. 8. Argonauta Argo. Concha espiral. a. a. comprimida nos lados com pregas dispostas á similhança das ondas, com duas quilhas, b. b. a quilha com dentes.

Fig. 9. Bulla ampullacea. Concha oval; a. as costas, ou dorso, sem espira, b. o cume, ou a parte superior com embigo.

Fig. 10. Cypraea Lynx. Concha enrolada de figura oval comprida, com malhas. a. a. Beiços com a margem revirada, com dentes iguaes, e postos a través; b. a abertura linear, ou da mesma largura em todo o seu comprimento, e abertura nas duas extremidades, longitudinal.

Obs. Esta abertura he propria das Cipreas.

Fig. 11. Cypraea Moneta. Concha algum tanto chata, ou abatida; a. a. circumdada com nós, ou a margem chêa de nós. (fig. 13.) b. Costas, ou dorso corcovado, c. a parte anterior, d. a posterior. e. e. duas corcovas em lugar de espira.

Fig. 12. Cypraea globulus. Concha redonda, com bico, ou ponta em ambas as extremidades; a. b. as extremidades com ponta, a. a anterior dividida em duas, b. a posterior mais comprida.

Fig. 13. Cypraea caurica. Concha com margem sahida para fora, de cores confusas; a. a. a. a margem corcovada, a superior, e inferior como roida, b. a extremidade anterior alguma cousa prolongada.

[p. 179]

Fig. 14. Buccinum Harpa. Concha oval, a. o ventre estendido, a margem superior adelgaçada, b. b. b. varices, ou como veias enchadas, longitudinaes, iguaes, separadas entre si, circumdadas com espinhos c. c. picantes; d. a espira muito breve, e aguda na ponta, e. e. os giros inferiores estendidos, com costellas, ou prominencias longitudinaes, a cauda apenas sahida para fóra, excavada em forma de canal, exteriormente retorcida, e virada para a parte direita.

Obs. a direçaõ da cauda he o caracter principal do Buccino.

Fig. 15. Murex Tribulus. Concha oval; a. a. a base do ventre, b. b. as suturas como conglutinadas, e grossas, c. c. a espira adelgaçada, aguda, os giros transversalmente espinhosos; d. d. os espinhos cumpridos, setaceos, ou muito adelgaçados para a ponta, incurvados, e espalhados em todas as partes da concha. f. f. o Labro estendido, espinhoso; g. o beico aplainado, h. h. a columella com a margemtorcida, i. sinal do embigo: abertura oval que acaba no canal da cauda.

Obs. o caracter deste genero he a cauda direita.

Fig. 16. Nautilus Beccarrii. Concha espiral comprimida nos lados, os giros juntos entre si, grossos, a. a. a. os nós excavados, b. b. b. as articulações grossas, c. c. c. as separaçoens, d. d. canudo lateral; A metade do orificio das concameraçoens da concha cortada pelo meio.

Fig. 17. Voluta Musica. Concha de figura de fuso; a. o ventre pintado com faixas, linhas naõ continuadas, b. a base com huma excavaçaõ, c. c. os giros nas suturas circumdados com espinhos obtusos, a espira sahida para fóra, com incisuras, d. d. a [p. 180] columella com oito pregas, e. e. o labro liso, grosso, despegado, f. f. o beiço convexo, aplainado, que acaba na columella.

Fig. 18. Murex reticularis. Concha com a superficie em forma de rede; o dorso, ou costas com malhas, as quaes tem inchaços, ou tuberculos, b. b. varices oppostas, continuadas, chêas de tuberculos, a espira pequena, aguda, c. giros cubertos com tuberculos, d. cauda sahida para fóra breve, que vai subindo, para huma parte alguma cousa dobrada, ou torcida. e. com excavaçaõ.

Fig. 19. Murex Ricinus. Concha sem cauda. a. o ventre com muitos espinhos. b. b. b. espinhos do feitio de suvela, c. a espira chata, d. o labro com dentes, e cada dente com divisaõ, de maneira, que parecem dous dentes, e na margem encurvado, ou formando algumas abas, e. e. o beiço alguma cousa plano, f. a columella com dentes. A abertura, e a fauce, ou a embocadura aberta, e larga.

Fig. 20. Trochus maculatus. Concha conica; a. base com pequenos inchaços, a maneira de papillas, b. b. giros cubertos com tuberculos miudos, dispostos como as telhas, o ventre inferiormente quasi agudo, ou do feitio de quilha, c. o labro inferiormente com pequenas, e quasi impercetiveis abas, d. excavaçaõ, e. a columella torcida, o embigo obliquo, f. a abertura com quatro angulos.

Obs. O Trochus pela sua abertura se destingue bem dos outros generos.

Fig. 21. Strombus pespelecani. Concha comprida, a. a. os giros inferiores com duas zonas, ou circulos chêos de nós, que acabaõ b. na quilha do labro; c. c. os circulos superiores saõ estriados, e circumdados com muitos nós. A espira he perfeita, d. d. o [p. 181] labro á maneira da palma da maõ com quatro dedos d. d. * muito extendidos, angulados, agudos, naõ muito grande o primeiro, e o ultimo pegado aos outros, o dedo d. * visinho a cauda, e mais sahido para fóra, com incisoens á maneira de serra, e virado para a parte esquerda.

Fig. 22. Helix citrina. Concha orbicular, ou redonda, a. a. base convexa, b. labro com a margem sahida para fora, a abertura lunar, c. embigo cylindrico, quasi cuberto com lamina, que sahe do labro.

Fig. 23. Nerita canrena. 4. Embigo corcovado, dividido em dous, profundo, arqueado para a parte posterior; b. b labro extendido, arqueado, obtuso, interior, c. c. beiço da columella atravessado, no meio torcido, cortado. Abertura larga sem dentes.

Fig. 24. V. Gualtieri fig. 69. L. Concha oval, com costelas; a. a. as costelas agudas, estriadas em aspa; b. espira lateral, a margem com dentes.

Fig. 25. Haliotis parva. Concha oval de figura de orelha, estriada como a letra X, ou em aspa; a. o dorso, ou costas do ventre circumdado com angulo levantado, parallelo, com buracos, que occupaõ o disco. b. b. espira quasi impercetivel, lateral.

Fig. 26. Murex saxatilis. Concha contigua, frondosa; a. a. a. os ramos, b. o ventre encrespado com linhas, a espira contigua, c. labro com alguma excavaçaõ, a columella nas margens torcida, que continua em hum beiço voltado para traz; d. d. a cauda breve, fexada, direita, a abertura oval.

Fig. 27. Trochus Telescopium. Concha sem buraco, ou embigo furado, levantada á maneira de torre, estriada, ou com linhas profundas, e transversaes, os giros sem divisoens; a. a base, b. a [p. 182] columella espiral sahida para fóra, c. o labro extendido, inferiormente com huma só prega apertado, pegado á columella; o beiço como escondido na fauce interior, a abertura de quatro angulos.

Fig. 28. Murex vertagus. Concha levantada á maneira de torre, de figura de hum dedo; a. a. o ventre, e os giros na parte superior com pregas; b. a cauda sahida para cima, c. a columella com pregas; d. o labro extendido, posteriormente a sua margem torcida.

Fig. 29. Strombus Scorpio. A concha comprida, piramidal; a. a. a. o dorso, ou costas circumdadas com tres cintas chêas de nós, e estrias, ou linhas á maneira de ondas, b. a espira conica, o beiço mais breve, que a espira, c. c. as suturas, ou junturas levantadas, d. d. a margem do labro revirada para traz, do qual sahem sette dedos, e. o dedo da cauda virado para a esquerda, f. f. todos os dedos lateraes anteriormente divergentes, com nós, os nós g. g. oppostos, lateraes, e postos na parte superior.

Fig. 30 Strombus fisserula. a. Os giros cubertos á maneira de rede formada com costellas agudas, ou do feitio de quilha, b. o labro apertado, que continua em huma quilha fendida, longitudinal, que circumda a extremidade da espira.

TAB. XIII.

Fig. 1. Chiton aculeatus. Concha de oito valvas, ou pedaços dispostos ao comprido, e que estaõ acima das costas, b. b. as valvas lateraes arredondadas, c. c. c. orla do mesmo animal.

Fig. 2. Lepas anatifera. Concha comprimida nos lados, com linhas, de cinco pedaços, ao valvas [p. 183] maiores quasi quadrangulares, que anteriormente se avesinhaõ, e na base transversalmente cortadas, b. as valvas minores quasi triangulares, que estaõ na parte superior da concha, c. valvula solitaria, ou separada das outras, arredondada, aguda, d. os braços extendidos, e. o intestino cuberto com escamas; f. parte do intestino aberta para ver-se a sua cavidade.

Fig. 3. Pholas Dactylus. Concha de duas valvas, ou pedaços; a. a. a. tres valvas irregulares perto da charneira, ou cardo. b. b. a extremidade superior adelgaçada, a cuja superficie he chêa de pontos, e á maneira de rede, c. c. a extremidade inferior obtusa com linhas transversaes. As valvas entre si distantes.

Obs. As seguintes conchas fig. 4. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. cortadas, saõ para mostrar as partes internas da charneira, dentes &c.

Fig. 4. Ostrea. O caracter do genero he. A charneira, ou cardo sem dentes, e excavado no meio para huma covinha de figura oval. Ostrea Pallium a. a covinha da charneira concava, oval, b. a auricula superior inteira, c. a inferior mais sahida para fóra, como cortada, d. inferiormente a base quasi com dentes.

Fig. 8. Donax. O caracter generico.

Os dentes anteriores a. dous, comprimidos lateralmente, o dente b. do ano comprido, só, e affastado da cova, ou excavaçaõ, que separa os dentes anteriores do dente do ano. Donax scripta. A. a valva, ou pedaço da concha esquerdo, B. o direito, C. margem com incisuras, d. nadegas agudas, viradas para traz.

Fig. 6. Mya. O caracter generico.

O Dente primeiro, ou anterior a. a. solido, ou [p. 184] macisso, grosso, extendido, vasio, ou que naõ recebe outro dente, ou que naõ entra em alguma excavaçaõ. Mya pictorum b. dente lateral, anterior, longitudinal, o primeiro com incisuras, e este he da valva esquerda, c. c. dente duplicado, d. d. nadegas, e. e. lugar da vulva, f. f. lugar do ano.

Fig. 7. Solen. O caracter generico.

a. Dente á maneira de sovela, revirado para traz, quasi sempre duplicado, vasio, a margem lateral muito safada. Solen Strigilatus. Hum só dente na valva esquerda, dous dentes na direita, donde sahe, b. huma margem elevada debaixo do lugar da vulva. Fig. 8. Tellina. O caracter generico. Tres dentes principaes lateraes, ou postos no lado, planos de huma, e outra valva. Tellina Remies. A. a valva esquerda, B a direita. Os dentes principaes, ou anteriores a. a. elevados, afastados, b. b. hum só dente no ano, e unido ao cardo, ou charneira; c. c. o dente mais anterior algum tanto afastado, ambos compridos, e para huma covinha separados, as nymphas obtusas, do comprimento dos beiços d. d. a fenda e. e. do ano com dentes.

Fig. 9. Cardium. O caracter generico.

Os dentes principaes, ou do meio a. a. dous alternados (hum corresponde a outra covinha) separados entre si para huma covinha profunda, os dentes dos lados afastados dos do meio, b. b. hum dente debaixo do ano, e hum c. c. da vulva. Cardium aculcatum.

A. valva esquerda, B. valva direita, e. e. nadegas elevadas, encurvadas, com strias, ou linhas em aspa, ou dispostas em forma da letra X.

Fig. 10. Mactra. O caracter generico.

a. a. O dente do meio, ou principal retorcido, [p. 185] ou dobrado, tendo no meio huma covinha, b. b. os dentes dos lados afastados, e que entraõ nas excavacoens da outra valva. Mactra stultorum. A valva esquerda, B. valva direita. Os dentes sahidos para fora comprimidos lateralmente, membranaceos, c. c. vulva corcovada; d. d. nadegas voltadas para traz, e. e. lugar do ano.

Fig. 11. Venus. Caracter generico.

Os dentes do meio a. a. na valva esquerda saõ tres, na direita dous, todos estaõ avizinhados, b. b. os lateraes saõ divergentes, que se afastaõ entre si pela extremidade externa; o ano, e vulva estaõ separados. Venus Dione A. valva esquerda, B. valva direita; As valvas, ou pedaços da concha saõ iguaes, de figura de hum meio coraçaõ, c. c. as nadegas saõ encurvadas, obtusas, d. d. o lugar do ano, e. e. Ninfas, na cavidade cuberta pelos Umbones, ou pela parte mais levantada da concha.

Fig. 12. Chama. Caracter generico.

Os dentes principaes, ou do meio a. a. corcovados, fortes, extendidos ao comprido, com ordem dispostos na charneira, ou cardo, os quaes obliquamente entraõ na covinha obliqua da outra valva, a vulva fexada sem nymphas. Chama gigas. A a valva direita, B a valva esquerda; b. b. regiaõ obtusa do ano, c. c. lugar da vulva, B valva com pregas, d. d. com cinco pregas fortes feitas em arco com cortaduras, elevadas fora da orla.

Fig. 13. Anomia. Caracter generico.

Concha com valvas desiguaes, huma dellas quasi plana, a outra na base corcovada. A primeira destas quasi sempre tem hum buraco a. na base. A charneira sem dentes. Em hum lado existe hum dente elevado, que se une a margem da valva mais [p. 186] plana, e que se extende alguma cousa até a charneira, ou cardo da valva concava. Anomia cepa. Concha oval, b. valva plana com buraco; para este buraco sahe hum ligamento, com o qual a concha se pega a varios corpos.

Fig. 14. Spondylus Gaederopus. Caracter generico. a. a. dous dentes na charneira encurvados com buraco pelo meio. Tres covinhas, huma no meio, e as outras aos lados dos dentes, b. as nadegas, que parecem cortadas com a faca.

Fig. 15. Arca. Caracter generico.

a. a. Muitos dentes alternos, ou masticantes: entre dente, e dente de cada valva existe huma covinha, ou excavaçaõ, que serve para receber hum dente, de maneira que a valva direita recebe os dentes da esquerda, e esta da direita; os dentes saõ agudos, a. as nadegas saõ elevadas, encurvadas, c. c. a margem com incisuras.

Fig. 16. Venus Dione a. a. vulva oval com linhas obliquas, Pubes, ou pellos, mas estes saõ espinhos dispostos á maneira de pestanas b. b. de figura de sovela, elevados, e incurvados para a parte anterior, os de cima saõ mais compridos: este Pube se extende do monte de venus c. c. até as nadegas, d. d. os beiços da vulva com pequenos espinhos desde as nadegas até o meio e. da fenda. A fenda na parte inferior quasi de figura de lança, algum tanto aberta, e neste lugar os beiços algum pouco elevados, f. f. nadegas voltadas para traz, avizinhadas entre si, com regos transversaes, g. o ano impresso, oval, e cheio de linhas.

Fig. 17. a facie lateral da valva esquerda Veneris Diones; a os beiços, b. b. Pubes, c nadegas, c. d. umbo, ou a parte mais elevada da concha, d. e. o [p. 187] disco f. f. f. a orla, g. h. a margem anterior, h. i. margem inferior, i. k. margem posterior, k. g. margem superior.

Fig. 18. Cardium pectinatum. Concha de figura de meio coraçaõ, e feitio de pente. a. b. as nadegas, c. lugar do ano, d. da vulva. Toda a circunferencia com incisuras.

Fig. 19. Cardium echinatum. a. lugar da vulva, b. do ano, c. nadegas, d. Umbones, ou a parte mais elevada da concha. A valva com regos afastados, elevados, agudos á maneira de quilha, com espinhos voltados, a margem com profundas incisuras.

Fig. 20 Chama Gigas. Concha com pregas, entre as quaes estaõ linhas longitudinaes; a. a. pregas com escamas de figura de meia lua, arqueadas, b. b. a margem retorcida, ou revirada para traz.

Fig. 21. Anomia crantolaris. A facie interna da valva conica com a. a. duas eminencias redondas, que formaõ na outra valva humas superficiaes excavaçoens; b. charneira, ou cardo transversalmente cortado.

Fig. 22. Arca barbata. a. a extremidade redonda, com linhas, e barba; b. nadegas.

Fig. 23. O Animal da concha Anomia. O corpo consta de a. huma tira, ou corrêa com excavaçaõ na margem, a qual tem pellos á maneira de pestanas; b. b. dous braços, da mesma largura em todo o comprimento, que verso a ponta se avizinhaõ, mais compridos, que o corpo, com pellos á maneira de pestanas.

[p. 188] [p. 189]
AS CLASSES DAS PLANTAS NO SISTEMA SEXUAL DE LINNEO.Cazamentos das plantas; ou sua geraçaõ. I. Publicos, que aparecem, e que todos os podem ver. 1. MONOCLINIA. Os maridos, e as mulheres no mesmo lugar.

As Flores todas saõ hermaphroditas, e os estames com os pistillos estaõ na mesma flor.

a. DIFFINITAS. Os maridos naõ tem correlaçaõ alguma entre si.

Os estames de nenhum modo estaõ unidos entre si.

a. INDIFFERENTISMUS. Os maridos naõ tem subordinaçaõ alguma entre si.

Os estames naõ tem entre si alguma determinada proporçaõ no comprimento.

1. MONANDRIA 1 2. DIANDRIA 2 3. TRIANDRIA 3 4. TETRANDRIA 4 5. PENTANDRIA 5 6. HEXANDRIA 6 7. HEPTANDRIA 7 8. OCTANDRIA 8 9. ENNEANDRIA 9 10. DECANDRIA 10 11. DODECANDRIA 12 12. ICOSANDRIA 20 ou mais, e pegados na parte interior do caliz . 13. POLYANDRIA. 20 ou mais no receptaculo .
b. SUBORDINATIO. Alguns maridos estaõ preferidos a outros.

Dous estames sempre mais breves, que os outros.

[p. 190] 14. DIDYNAMIA. Quatro estames, dos quaes dous saõ mais breves. 15. TETRADYNAMIA. Seis estames, dos quaes dous saõ mais breves. B. AFFINITAS. Os maridos chegados, ou parentes.

Os estames estaõ unidos por alguma parte entre si, ou com o pistillo .

16. MONADELPHIA. Os estames por meio dos filamentos formaõ hum só corpo. 17. DIADELPHIA. Formaõ dous corpos. 18. POLYADELPHIA. Formaõ tres, ou muitos corpos. 19. SYNGENESIA. Os estames por meio das antheras (raras vezes unidos com os filamentos) formaõ hum cylindro. 20. GYNANDRIA. Quando os estames naõ estaõ pegados ao receptaculo, mas ao pistillo.
2. DICLINIA. Duas camas. Os maridos, e as mulheres estão em camas separadas.

Flores machos, e femeas na mesma especie de planta.

21. MONOECIA. Flores machos, e Femeas na mesma planta. 22. DIOECIA. Flores machos em huma planta, e as femeas em outra. 23. POLYGAMIA. Flores hermaphroditos, e machos, ou femeas na mesma planta.
II. CLANDESTINÆ. Cazamentos escondidos.

As flores saõ taõ pequenas, que se naõ podem ver sem ajuda de lente.

24. CRYPTOGAMIA. As flores dentro do fructo ou escondidas de outro modo.

[p. 191]

As ordens das primeiras treze classes determinaõ-se pelo numero das femeas, ou pistillos, e na falta destes, pelo dos estigmas; e assim se diz v.g. Monandria Monogynia sendo hum pistillo Digynia dous Tryginia &c. Poligynia mais de dez.

A classe 14.DIDYNAMIA tem tres ordens. 1. Gymnospermia. Sementes descubertas; 2. Angiospermia. Sementes cubertas. 3. Polypetala. Com muitos petalos.

A classe 15. TETRADYNAMIA. Siliculosa. Com pequenas siliquas. Siliquosa. Com siliquas mais compridas.

As classes 16. 17. 18. tem as ordens pelo numero dos estames.

A 19. SYNGENESIA.

1. As ordens Polygamia aqualis consta de muitas flores pequenas com estames, e pistillos .

Polygamia spuria, quando as pequenas flores hermaphroditas estaõ no meio, ou no disco do receptaculo, e os flosculos femeas occupaõ a margem, ou circunferencia do receptaculo.

Esta divide-se em.

2. Superflua, quando as flores hermophroditas do disco tem estigma, e daõ semente, e as flores da margem, ou do raio, ou as femeas tambem daõ sementes. 3. Frustranea, quando os flosculos hermaphroditos do disco daõ sementes, e as femeas do raio, ou margem por falta de estigma naõ daõ sementes. 4. Necessaria, quando as flores hermaphroditas do [p. 192] disco naõ daõ sementes por falta de estigma; e os flosculos, ou femeas do rayo he que as daõ. 5. Segregata. Hum caliz commum contem muitos calizes com as suas flores. 6. Monogamia. Caliz com huma só flor.
[p. 193]
TERMINOLOGIA DA BOTANICA.
RADIX. RAIZ.

1. Radix. Raiz he a parte da planta comque ella está pegada ao lugar do seu nascimento. A raiz he o principal instrumento da nutriçaõ da planta: a raiz está na terra, e cresce debaixo della.

Quando está pois pegada á outra planta, e naõ á terra, então chama-se a planta parasitica como Epidendrum, Viscum.

A raiz he vestida ou cercada de cuticula, ou epiderme compacta, e muitas vezes transparente. Debaixo desta pellicula delgada, ou epiderme, está a casca cortex, debaixo desta está o lignum, ou paó, e no meio a medulla carnoza, ou de substancia rija como o paó.

A raiz divide-se a) em Caudex ascendens, que é a quella porçaõ da mesma raiz, que está fora da terra, e que nas arvores se chama Truncus.

b) E em caudex descendens, que se esconde pouco, e pouco debaixo da terra com ramos, ou fibras mais delgadas.

2. Pela duraçaõ.

Annua. Annual, que morre com o caule todos os annos, e que se propaga todos os annos pela semente, a maior parte das gramas, e dos feijoens.

[p. 194]

Biennis. De dous annos. Vegeta no primeiro anno, e no segundo frutifica, e morre. Tragopogon, Secale.

Perennis. Perenne, a qual com a producçaõ de novas gemmas, ou gomos em cada anno produz nova herva. Glechoma hederacea, Viola odorata.

Fruticosa, lignosa. A raiz, ou he de substancia carnosa, ou lignosa, ou tenra, ou rija, ou sucosa, ou farinacea.

3. Pela partiçaõ.

a) — Simplex, fig. 129. b. Quando a raiz senaõ divide em parte alguma. Scabiosa succisa.

— Fibrosa. fig. 130. b. A qual consta sómente de pequenas raizes fibrosas, ou filamentos; como nas Gramas, Malva &c.

— Ramosa. fig.130 a. Dividindo-se em ramos lateraes. Plantago psyllium.

— Fusiformis. fig, 129. b. De figura de hum fuso. Oblonga crassa, e adelgaçada para a sua ponta. Raphanus, Pastinaca, Daucus.

— Palmata, s. digitata. Dividida longitudinalmente em muitas partes quase iguaes, como abas carnosas, que chegaõ até o principio, onde se unem entre si. Orchis latifolia, maculata.

— Præmorsa, truncata. Como cortada, quando acaba como cortada, e naõ em ponta adelgaçada. Valeriana, Scabiosa succisa, Plantago.

— Articulata. Com nós espalhados pelo seu comprimento, como articulaçoens. Triticum repens.

— Dentata. Com eminencias agudas, direitas, pequenas, espalhadas pela raiz, e da mesma consistencia.

— Capillata. Á maneira de cabellos.

[p. 195]

4. Pela situaçaõ.

— Repens. fig. 131. Quando a raiz ramosa de huma, e outra parte lança por baixo da terra varias raizes pequenas estendendo-se horizontalmente. Triticum repens.

— Perpendicularis. fig. 129. b. Quando a raiz desce perpendicularmente para baixo. Rapa.

— Horizontalis Quando a raiz conserva huma situaçaõ horizontal, ou atravessada debaixo da terra. Iris.

— Inclinata. Curvada.

Pegados á raiz corpos, que contem germes, ou bulbos.

5. c.) - Globosa. fig 129. a. Arredondada, sendo quasi redonda com raizes lateraes. Ranunculus bulbosus. Chærophyllum. Brassica rapa.

— Tuberosa. fig. 128. He aquella raiz, que he formada de corpos redondos, carnosos unidos entre si em feixe quasi por meio de hum fio. Paeonia. Solanum tuberosum.

— Fascicularis, fasciculata. Quando a raiz principal carnosa lança outros pequenos fios, ou filamentos approximados, parallelos entre si. Orchis abortiva. Ranunculus ficaria.

— Stolonifera. Raiz que tem pimpolhos.

6. d.) — Squamosa. Chama-se escamosa sendo cuberta de escamas. Lilium.

— Duplicata. Sendo duplicada. Fritilaria.

— Solida. Sendo solida. Tulipa.

— Bulbosa. O Bulbo, quando a raiz he mais grossa, que o tronco. fig 125; e a raiz bulbosa he de huma substancia mais molle, succosa; ou esta he tunicata. Allium sativum, ou escamosa. Lilium. [p. 196] dobrada. Fritillaria, ou testiculata, Crypripedium calceolus.

— Granulata. Constando de muitos grãos bulbosos, ou de particulas carnosas espalhadas. Saxifraga granulata.

— Tunicata. Quando a raiz está envolvida em membrana. Allium sativum.

— Nuda. Destituida de tunica.

— Parasitica. Quando a raiz da planta senaõ serve da terra para tirar o seu nutrimento, mas sim se une a outra planta, da qual se sustenta. Orobanche, Algæ.

Ala. Aza, ou 1: he o espaço entre o caule, e a folha

2.) Alae. Azas se dizem os petalos das flores papilionaceas, entre o Vexillo, e a Carina.

3.) Ou saõ as extremidades delgadas, e membranaceas de alguma semente, como na do Freixo.

4.) Ou saõ aquellas membranas foliaceas, que descem pelo comprimento do caule.

TRUNCUS.

7. TRUNCUS. Parte da planta, que sahindo da terra levanta com sigo a fructificaçaõ, e juntamente as folhas.

Suas especies saõ as seguintes.

Caudex se chama.

I.) Truncus. O tronco das arvores, frutices, e suffrutices.

II.) Caulis. Tronco, ou caule 1. ou he simples naõ tendo ramos, e este hé nú, ou com folhas &c.

2.) Compositus se devide em ramos.

Especies de caule.

[p. 197]

8. Caulis. fig. 116. 117. He o tronco proprio da herva, que sustenta as folhas, e a fructificaçaõ nas hervas, he flexivel, e molle.

Caulescens planta. Planta, que tem caule.

Acaulis. Faltando o caule, sahe a flor immediatamente da raiz.

Viticulae. Saõ pequenos caules estendidos na terra.

Vimen. Vime he qualquer vara flexivel, capaz para atar; asim se diz viminei caules, & rami.

Caudex. He proprio dos frutices, e das Arvores, e das Palmeiras.

Culmus. fig. 114. Differe do caule por ser articulado, quasi sempre com varios nós, he proprio das gramas, sustenta as folhas, e a fructificaçaõ. Briza. Poa.

— Enodis. Sem nós. Triglochin palustre.

— Integer. Inteiro. Triticum repens.

— Ramosus. Com ramos. Scirpus.

— Aequalis. Igual.

— Articulatus. Com articulações. Festuca fluitans.

— Squamosus. Com escamas. Cynosurus.

— Nudus. Sem folhas. Briza eragrostis.

— Foliatus. Com folhas. Poa annua.

Scapus. fig. 113. He hum tronco universal sucoso, que sustenta taõ sómente a fructificaçaõ. Convallaria majalis. Hyacinthus botryoides.

Stipes. Quando a folha sahe immediatamente da base da planta, ou he hum caule transmutado em folhas; he proprio dos Fetos, e Cucumelos

9. Pela duraçaõ.

— Herbaceus: Que morre todos os annos, ou a cada dous annos; he molle, flexivel, e naõ de substancia de paó, ou lignosa. Asparagus officinalis, Globularia vulgaris.

[p. 198]

Herba annua. Que no mesmo anno que nasce, floresce, dá fruto, e morre como o trigo.

Bima, trimave. Que no espaço de dous, ou tres annos morre.

Sempervirens. Que naõ alarga as folhas, sem nascerem outras. Viola.

Algumas ervas porem no inverno largaõ as folhas, mas da raiz pois novas nascem.

— Suffruticosus, frutescens. Quando a planta conserua o caule naõ muito alto no inverno sem gomos ou gemas. Solanum dulcamara.

— Fruticosus. Perenne, sahindo da mesma raiz muitos caules baixos, e rijos. Spartium scoparium, Echium fruticosum.

Frutex. Planta perenne com gomos no tronco, que quasi nunca chega a altura de Arvore. Roseira.

Suffrutex. Planta perenne, rija, lignosa, mais baixa do frutice, e tem gomos. Tomilho, Alfazema.

— Arboreus. Sendo hum só, e este alto perenne, Alcea arborea.

Arbor. A arvore he huma especie de planta perenne, com simples tronco, alto, grosso, rijo, com ramos.

— Solidus. fig. 126. Que está chêo internamente; que consta de substancia macissa, e medulla compacta. Sambucus. Prunus.

— Inanis. Sem nenhuma substancia medullar no meio, ou com huma substancia medullar muito porosa, e chêa de cavidades.

— Fistulosus, cavus, canaliculatus. Que forma hum tubo, ou canudo internamente, ou que tem huma cavidade cylindrica. Conium maculatum. Arundo.

[p. 199]

— Farctus. Todo chêo, sem cavidade alguma. Salix, Sambucus.

— Alatus. Com azas, ou membrana foliacea, que se extende pelo seu comprimento. Sigisbekia occidentalis.

Considerando o caule em quanto à sua medida.

10. Pela medida.

— Linearis. Tendo o comprimento de huma linha de Pariz; isto he o comprimento da lunula da unha do dedo pollegar.

— Unguicularis. Sendo a sua longitude de seis linhas, ou meia pollegada.

— Polliearis. Sendo do comprimento da articulaçaõ exterior do dedo pollex, ou de huma pollegada.

— Cubitalis caulis. Do comprimento de covado. Heracleum sphondylium.

— Palmaris. Sendo o comprimento do diametro de quatro dedos attrevessados, parallellos, exceptuando o pollex, ou tres pollegadas.

— Spithameus. Sendo da distancia que vai da ponta do dedo pollex ao index estendidos, ou de sete pollegadas.

— Pedalis. Comprehende o espaço, que vai da articulaçaõ do cotovelo, até à base do pollex, ou doze pollegadas. Hieracium auricula.

— Dodrantalis. Igual ao espaço, que ha entre a ponta do pollegar, e o dedo pequeno estendido, nove pollegadas.

— Orgyalis. Quando o caule sobe a altura de seis pés. Malva arborea.

PROPORTIO. Proporçaõ do caule com as folhas, e outras partes da planta.

b.) Pela grossura. Esta exprime-se por cousa muito [p. 200] conhecida vg. coxa, pollegar, cabeça humana. &c.

11.) Pela direcçaõ, ou situaçaõ.

— a.) erectus. fig. 117. Quando o caule se eleva quasi perpendicularmente. Verbascum thapsus.

— Strictus. Quando de nenhuma sorte se afasta da perpendicular. Alcea rosea.

— Laxus: Inclinando-se para algum dos lados, ou pela delicadeza da sua estructura, ou pelo pezo da sua ponta, formando huma curva. Juncus.

— Rigidus. Que de nenhuma sorte he flexivel. Carex vulpina.

— Obliquus. Elevando-se obliquamente; em quanto ao mais, recto sem se afastar da linha perpendicular, ou horizontal.

— Adscendens. Constando o caule de ramos curvos virados para sima, ou apartando-se do horizonte para a parte superior, formando huma curvatura successiva. Vicia craca.

— Declinatus, seu inclinatus, reclinatus. He o que se eleva primeiro, depois se vira para a terra formando huma curva. Potentilla aurea.

— Incurvatus, inflexus. Elevando-se o tronco rectamente, depois encurvando-se, ou inclinando-se para a parte interior.

— Nutans. Quando a ponta do caule revirando-se, se poem pendente a prumo Hieracium auricula, Salix Babylonica.

— Diffusus. Constando de ramos patentes ou abertos Fumaria officinalis.

— Procumbens. Se extende horizontalmente pela superficie da terra. Anagallis arvensis.

— Decumbens. Quando o caule se levanta [p. 201] primeiramente algum tanto, e depois se extende pela mesma superficie da terra. Thymus serpyllum.

— Stoloniferus. Diz-se daquelle caule, cujos ramos, que tem gomos, ou gemas, descendo até á terra lançaõ nella novas raizes, e destas nascem novas hastes. Ajuga reptans, Viola odorata.

— Stolones. Pimpolhos, que nascem do pé do caule, ou da raiz, que arrancados se plantaõ. Cornus, Sorbus, Ficus.

12.— b.) Sarmentosus. fig. 131. He hum caule quasi nú, repente, sem raizes lateraes, ou caule delgado, e de igual grossura, com nós, que lançaõ raizes. Vitis vinifera. Clematis vitalba.

— Radicans. fig. 112. Lançando dos ramos varias raizes, com as quaes se eleva a grande altura. Hedera helix.

— Repens. Caule, que lança varias raizes extendendo-se horizontalmente sobre a terra. Potentilla anserina. Lysimachia nummularia.

13. — c.) Geniculatus. Chêo de nós, ou articulaçoens. Gramina. Galeopsis.

— Flexuosus. Tendo articulaçoens viradas ora para huma, ora para outra parte, ou virando-se de gomo em gomo. Solanum dulcamara.

— Scandens. Caule que sobe pelos corpos vizinhos sustentado pelos seus capreolos, ou Elos. Clematis vitalba. Vitis.

— Volubilis. fig. 115. Subindo espiralmente por outra qualquer planta. Bryonia dioica.

— Sinistrorsum (fig. 115. Envolvendo-se da parte esquerda para a direita. Lonicera periclymenum. Humulus lupulus.

— Dextrorsum.) Envolvendo-se contra o movimento do sol. Convolvulus, Phaseolus.

[p. 202]

14. Pela figura.

a.) Teres. Sem angulos, ou cylindrico. Ranunculus aconitifolius.

— Semiteres. Que avezinha a figura cylindrica.

— Compressus. Sendo plano longitudinal, e lateralmente. Anagollis latifolia, Potamogeton compressum.

— Anceps. Tendo o caule dous angulos oppostos alguma cousa agudos á maneira de huma faca de dous fios, ou cortes. Medicago falcata. Convallaria polygonatum.

3. - 10. Angulatus. Com mais de dous angulos excavados, ou profundos, longitudinaes. Vaccinium, Myrtillus, Campanula trachclium.

— Acutangulus. Com angulos agudos. Scorphularia nodosa.

— Obtuso-angulatus. A margem com angulo obtuso.

15. Com os lados planos entre os angulos.

b.) Di-tri-tetra-penta-hexa-polygonus, seu tri-quadr-quinq-sex-mult-angularis. Assim se chama o caule triangular, quadrangular &c. pelo numero dos angulos longitudinaes prominentes, e igualmente distantes, com os lados entre os angulos, convexos. Trigonus de tres angulos Ranunculus flammula. Tetragonus de quatro Mentha; polygonus de muitos angulos Cactus heptagonus.

16. Em quanto ao vestido.

— Nudus. fig. 113. Sendo destituido de folhas, escamas, estipulas, e outras excrecencias; porém isto naõ he absoluta, mas sim relativamente a outra especie. Euphorbia, Cactus. Cuscuta europaea.

— Aphyllus. fig. 117. Sendo destituido de folhas. Calendula.

[p. 203]

— Foliatus. fig. 115. Sendo chêo de folhas. Veronica beccabunga.

— Vaginatus. Quando as folhas inferiormente o envolvem dentro em si, formando como huma bainha, ou sendo cercado pelas bainhas das folhas. Iris. Carex vulpina.

Vagina, & vaginula, Bainha, estojo, ou pequena bainha, ou cubertura de alguma semente.

— Squamosus fig 111. Quando as pequenas folhas, que cobrem o caule, representaõ escamas. Lilium.

— Imbricatus. fig. 115. As folhas vaõ cubrindo a base humas das outras a maneira das telhas no telhado. Tussilago farfara.

17 Pela superficie.

— a.) Suberosus. A casca do caule nos representa as qualidades de substancia de cortiça.

— Rimosus. Tendo a casca varias fendas, e profundas.

— Tunicatus. fig. 127. Sendo revestido de algumas membranas.

18 — b.) Levis. Sendo de huma superficie igual. Rannunculus aconitifolius.

— Striatus. Constando de regos tenues, e superficiaes, ou de elevaçoens distantes, ou de linhas excavadas muito delgadas dispostas longitudin]almente. Rumex crispus.

— Sulcatus. Sendo os regos profundos, largos, e excavados. Achillaea millefolium.

19. c.) Glaber. De huma superficie núa, e polida. Ranunculus arvensis.

— Scaber. Constando de pontos algum tanto rijos, e sobresahidos. Gallium mollugo.

Scariosus. De substancia seca.

[p. 204]

— Muricatus Fornecido de espinhos naõ picantes: Fagi sylvaticæ fructus.

— Tomentosus. Sendo cuberto de cabellos entretecidos, apenas viziveis de maneira, que parece branco. As plantas maritimas, e campestres postas aos ventos. Verbascum thapsus.

— Lanatus. Quando estes pellos se encurvaõ, e se unem entre si como as teas das aranhas. Verbascum, Hyoscyamus.

— Villosus. Quando estes pellos saõ molles, perceptiveis á nossa vista, formando assim huma especie de buço. Cerastium vulgatum.

— Hirsutus. Constando de pellos rijos, e muito juntos. Silene nutans.

— Hirtus. Se os pellos do caule forem pequenos, e muito distantes. Daucus carota.

— Hispidus. Tendo sedas rijas, espalhadas. Echium vulgare.

— Aculcatus. fig. 123. Com bicos 84. que estaõ pegados á casca. Rosa.

— Pilosus. Cuberto de pellos prolongados simplices, e distinctos. Lamium purpureum.

— Spinosus. fig. 121. Armado de espinhos, que estaõ pegados ao ligno, ou paó. Prunus spinosa.

— Urens. Sendo cuberto de humas arestas rijas, que parecem queimar, quando se tocaõ. Urtica.

20 — d.) Stipulatus. fig. 118. b. Constando de estipulas. Papilionaceæ. V. Stipula. (68)

— Membranatus. Sendo chato á maneira de huma folha, e parece ter azas por causa das suas membranas longitudinaes. Scrophularia aquatica.

— Bulbiferus. Que contem corpos carnosos, isto he, bulbosos. Allium carinatum na umbella; Raninculus ficaria nas axillas, donde sahem os ramos.

[p. 205]

Pela composiçaõ.

21. — a.) Enodis, aequalis. Destituido de articulações, ou nós.

— Simplex. Continuado com a mesma ordem até á sua ponta. Aquilegia vulgaris.

— Simplicissimus. Quando apenas apparecem alguns pequenos ramos.

— Integer. Naõ sendo dividido, ou simplicissimo, apenas com alguns ramos estreitos.

22. Compositus. Caule dividido em ramos.

— b.) Articulatus, geniculatus. fig. 114. Quando consta de articulaçoens, que saõ os espaços das juncturas, ou nós. Oxalis. Hibiscus. Piper.

Articulatio. He a uniaõ das partes, que constaõ de nós.

Internodium. He o espaço, que medêa entre os nós.

— Prolifer. Quando lança os ramos do seu apice. Pinus sylvestris.

— Dichotomus. fig. 116. Dividindo-se sempre na sua continuaçaõ em dous. Valeriana locusta, Cerastium suffruticosum.

— Distichus. Com duas ordens de ramos. Rosæ pimpinelloides.

— Subdivisus. Cada ramo dividido em outros, e estes em mais. Isatis tinctoria.

— Fulcratus. Se hum ramo sustenta quasi outro. Ficus indica.

— Brachiatus. fig. 117. Constando de ramos oppostos, e formando entre si como humas tantas cruzes. Mercurialis annua.

Brachia. Nas arvores saõ os ramos mais grossos; nos quaes se divide o Tronco, tomando-se a similhança dos braços do Homem.

23. — c.) Subramosus. Constando de poucos ramos [p. 206] lateraes. Delphinium consolida.

— Ramosus. Com muitos ramos lateraes. Veronica beccabunga.

— Ramosissimus, seu subdivisus. Sendo cheio de muitos ramos desordenados. Gallium saxatile.

— d.) Virgatus. Dotado de muitos pequenos ramos desiguaes, debeis, flexiveis, formando entre si varios feixes. Antirrhinum genistifolium. Betula alba.

— Paniculatus. Dividido em varios ramos e estes subdivididos em outros ramos mais pequenos. (103.) Panicula

— Fastigiatus. Quando os ramos se levantaõ em feixe de tal forma, que ficaõ iguaes como se fossem cortados horizontalmente; e assim se chamaõ fastigiati flores, quando os peciolos elevaõ as fructificaçoens em hum feixe. &c.

e) — Patens. Se muitos troncos, que nascem da raiz se afastaõ entre si formando angulos agudos.

— Divaricatus. Opposto ao coarctado, ou apertado, quando o tronco lança muitos caules perto da terra sendo muito distantes entre si, e formando com o tronco hum angulo obtuzo.

RAMI. Os ramos.

24. RAMIS, s. Brachiis. Os ramos saõ partes do caule.

a.) Structura caulis. Os ramos saõ da mesma figura, e estructura do caule.

Structura frondis. fig. 108. He huma especie de tronco formado do ramo, e da folha, e muitas vezes contem a fructificaçaõ, e he proprio [p. 207] dos Fetos, e das Palmeiras. Asplenium scolopendria.

Palmites. As continuaçoens muito subtis dos ramos.

Flagella. Da-se lhe este nome, quando saõ as ditas compridas.

Malleolus, surculus, germen. Da-se este nome a outros ramos, que sahem destes flagella no seguinte anno.

25. Pela situaçaõ dos Ramos.

— b.) Alternis. Quando os ramos se seguem huns depois dos outros, formando assim a figura de huma escada. Herniaria glabra.

— Distichis. He quando os ramos, que se sahem em qualquer parte do tronco estaõ virados somente para dous lados.

— Sparsis. Naõ conservando os ramos ordem regular.

— Confertis. Sendo os ramos tantos, que pareçem occultar o caule, deixando apenas hum pequeno espaço entre si.

— Oppositis. Quando os ramos a dous, e dous, mas hum em cada lado, vem com os outros inferiores a formar como huma cruz.

— Verticillatis. Quando muitos ramos cercaõ o tronco, postos todos ao redor do mesmo tronco nas articulaçoens, e este saõ pelo numero terni, quaterni, quini, seni, septeni, octoni. Asperula odorata, Gallium.

26. A situaçaõ dos Ramos no caule.

c.) — Erectis. Quando formaõ na sua base angulo agudo com o tronco, ou saõ quasi a perpendiculo. Delphinium consolida.

[p. 208]

— Coarctatis. Se encostaõ ao mesmo tronco formando hum angulo muito agudo, e continuando assim até á summidade da planta.

— Divergentibus. Formaõ com o tronco hum angulo recto.

— Divaricatis. He quando os ramos formaõ sem ordem grandes angulos obtuzos apartando-se assim muito do tronco. Cucubalus bacciferus.

Em varios modos arqueados, e variados.

— Deflexis. Encurvados, formando hum arco da parte inferior do tronco.

— Reflexis, inflexis. Quando a ponta do ramo inclina para o tronco pela parte superior.

— Retro-flexis. Sendo estendidos para a parte exterior, fazendo varias curvaturas,

— Fulcratis. Sendo taõ deflexos, que chegaõ a tocar a terra, e a raiz da mesma planta. Ficus. Gallium sylvaticum.

27. d.) Em quanto ao comprimento dos ramos regular-nos-hemos pelo comprimento do caule:

— Longis. Sendo mais compridos, que o caule.

— Brevibus. Sendo menores.

— Patentibus. Sahindo do caule, e formando angulo recto.

FOLIA

28. FOLIA. As folhas saõ os orgaõs do movimento da planta.

29. Em quanto á terminaçaõ. Considera-se o lugar, situaçaõ, inserçaõ, ou direcçaõ.

Em quanto ao lugar, no qual estaõ unidas as folhas .

[p. 209]

— 1.) Radicalia, radicantia. Sahindo as folhas immediatamente da raiz. Campanula rotundifolia.

— 2.) Caulina. Do caule.

— 3.) Ramea fig.90. Nascendo estas folhas pelos ramos.

— 4.) Axillaria. Nascendo a folha entre o ramo, e o caule, ou no angulo, que forma o ramo com o caule.

— Subaxillaria que nascem inferiormente ao ramo, ou angulo. Serratula.

— 5.) Floralia. fig. 91. Nascendo donde sahe a flor, ou nos pedunculos, e por se conservarem, he que differem das bracteas, que cahem. Salvia.

— 6.) Seminalia. fig. 88. As primeiras folhas, que sahem da semente, que dantes foraõ os cotyledones, e estas cahem. Brassica rapa.

30. Consideradas em quanto ao numero. 1. 2. 3. poucas folhas, muitas, duas a duas, ou tres a tres &c.

31. Em quanto á sua situaçaõ.

— a.) Alterna. fig. 88. ad 90. 140. V. Ramo alterni. Borrago officinalis.

— Bifaria. Sendo disticha.

— Disticha. (25.) As folhas postas nos dous lados do ramo. Pinus, Abies.

— Sparsa. Naõ observando as folhas ordem alguma. Epilobium angustifolium.

— Conferta. Quando saõ tantas, e taõ unidas entre si, que cobrem o tronco, ou caule donde sahem.

— Fasciculata. fig. 107. Nascendo muitas folhas; [p. 210] e distinctas do mesmo ponto. Pinus larix.

Pelo numero bina, terna, quaterna.

— Imbricata. fig. 106. Folhas elevadas rectamente, e unidas de tal forma entresi, que humas cobrem a base ás outras; e muitas vezes até ao meio. Euphorbia paralias.

— Confluentia. Diz-se das folhas, que saõ distinctas entre si, mas muito unidas na sua base, formando angulo agudo,

— Coadunata. Unindo-se varias folhas, que parece crescerem de huma base só.

— Approximata. Deixando pequeno espaço entre as suas bases.

— Remota. Sendo estas folhas distantes humas das outras. Polypodium fragile.

32. b.) Opposita. fig. 82. ad 86. 103. Quando as folhas do caule se achaõ duas e duas, porem dispostas em cada lado á maneira de cruz. Veronica teucrium.

— Decussata. Quando as folhas postas a quatro e quatro oppostas, vendo-se a planta verticalmente mostraõ, ou parecem ser divididas entre quatro partes.

— Stellata. As folhas reprezentaõ a figura de estrela, com 6. folhas. Rubia tinctorum.

— Verticillata. fig. 101. 102. O caule he cercado por mais de duas folhas; e do numero destas se diz terna, quaterna, quina, sena. Lilium martagon. Asperula odorata.

— Squamosa. Sendo as folhas mettidas no caule como outras tantas escamas.

33. Em quanto á sua direcçaõ.

— a.) Erecta fig. 83. Formando com o caule hum angulo bem agudo, ou subindo quasi [p. 211] pendicularmente. Colchicum autumnale.

— Stricta. Sendo inteiramente perpendicular com o caule. Tragopogom pratense.

— Rectissima. He o mesmo que stricta.

— Rigida. Sendo apenas flexiveis. Gallium uliginosum.

— Adpressa. Quando o meio, ou disco da folha se approxima, ou se une ao mesmo caule. Thlaspi bursa pastoris.

— Patentia. fig. 84. He o contrario do termo adpressa, ou quando as folhas rectas formaõ com o caule angulo quasi reto. Sedum album.

— Horizontalia. fig. 85. Apartando-se do caule em angulo recto. Lactuca virosa.

— Assurgentia. Encurvando-se na sua base, e elevando depois a sua ponta perpendicularmente.

— Inflexa-incurva. fig. 82. Encurvando-se superiormente para a parte do caule.

— Reclinata. fig. 86. Curvando-se para baixo, de tal sorte, que a ponta seja inferior á base. Hypericum.

— Reflexa. Saõ as folhas oppostas ás inflexas.

— Recurvata. Elevando-se para cima em linha curva. Plantago psyllium.

— Revoluta. fig. 87. Recurvando-se para a parte superior á maneira de espira. Teucrium supinum.

— Dependentia. Tendo a ponta virada para á terra. Cichorium.

— Declinata. Dobrando-se para baixo à maneira de quilha de barco.

34. — b.) Obliqua. Quando a base vira para cima, e a ponta para baixo. Fritillaria.

— Adversa. Folhas, que viraõ o lado ao meio dia. Amomum zingiber.

[p. 212]

— Verticalia, obversa. Diz-se das folhas, cuja base he taõ estreita, que parece o apice; e assim se diz obverse-ovata, ou obverse-cordata ou verticalmente oval, de feitio de coraçaõ. Em lugar de obverse poem-se sómente ob, assim dizendo-se vg. obovata entendese, que a base da figura oval he o apice da folha, e o apice da dita figura he a base da folha .

— Resupinata. Quando a parte interior, ou superior da folha vira para a terra, e a inferior para o ceo.

35. c.) Submersa, seu demersa. Estando as folhas escondidas debaixo da superficie da agua. Ranunculus aquatilis.

— Natantia. Nadando as folhas pela superficie da agua. Nymphæa.

— Radicata. Quando as mesmas folhas lançaõ no disco inferior raizes como em algumas Algas.

— Radicantia. Sahindo raiz da extremidade, ou apice da folha. Saxifraga cotyledon.

36. Em quanto á inserçaõ, ou uniaõ da folha com o peciolo.

— a.) Petiolata. fig. 93. Tendo a folha na margem da sua base hum peciolo (62), ou pé, por meio do qual se une ao tronco, ou ramo. Verbascum nigrum.

— Peltata, seu umbilicata. fig. 92. Quando o peciolo se une ao meio da folha, e naõ á margem, nem á base. Tropæolum majus.

37. b.) Sessilia. fig. 94. Sendo distituidas de peciolo; e por isto unidas immediatamente ao caule. Veronica teucrium.

— Inserta. Pegadas ao caule.

— Adnata. fig. 94. Quando se unem ao caule com [p. 213] a parte mais ampla da superficie da base.

— Coadnata. Muitas folhas se unem entre si.

— Connata. fig. 98. As folhas oppostas (98) se unem pela sua base huma á outra. Lonicera. Dipsacus fullonum.

— Decurrentia. fig. 95. A folha se acha unida ao caule sem peciolo, mas a sua base se estende pelo caule abaixo. Verbascum thapsus, Carduus.

— Amplexicaulia, fig. 96. Quando a base da folha cerca trasversalmente ao caule. Salvia pratensis, Hyoscyamus niger.

— Semi, seu subamplexi-caulia. Quando cercaõ a metade do caule ao menos.

— Perfoliata. fig. 97. Se a base da folha cinge transversalmente o caule por huma e outra parte. Bupleurum rotundifolium.

— Vaginantia. fig. 99. Quando a base da folha forma hum tubo, com que reveste o caule, sendo este tubo de figura cylindrica. Gramina, Polygonum, Rumex.

38. Pela estructura, e figura.

— a.) Orbiculatum. fig. 1. Tendo o diametro longitudinal igual ao transversal, formando deste modo huma figura circular. Geranium sanguineum.

— a.) Subrotundum, fig. 2. Tendo a figura quasi orbicular. Ranunculus hederaceus.

— Rotundum. A circuferencia da folha he privada de angulos, ou excavaçoens. Polygala amara.

— Obverse-ovatum. Estando a parte mais estreita da folha pegada ao peciolo .

— Ovatum. fig. 3. O diametro [p. 214] longitudinal excede o transversal, e a sua base forma hum segmento circular, mas a folha he mais apertada na sua ponta. Scabiosa succisa.

— Ovale, seu ellipticum. fig. 4. He quando o diametro longitudinal excede o transversal, sendo as extremidades apertadas, da mesma largura. Vicia sylvatica.

39. — b.) Oblongum. fig. 5. O diametro longitudinal da folha excede algumas vezes o transversal, sendo huma, e outra extremidade mais estreita, que hum segmento de circulo. Salvia pratensis.

— Parabolicum. fig 110. O diametro longitudinal da folha excede o transversal; e desde a base subindo pelo apice se vai adelgaçando, e formando huma figura semi-oval. Amaryllis minor.

— Ellypticum. Á maneira de lança com a largura da folha ovata.

— Cuneiforme fig. 45. Quando a folha se adelgaça pouco, e pouco para sua base, e o diametro longitudinal excede o transversal. Portulaca oleracea.

— Spathulatum. fig. 109. A base da folha he alguma cousa apertada, ou linear, sendo redonda para a sua ponta, á maneira de espatula. Campanula americana.

— Digitatum. A folha, com as suas divisoens, reprezenta como outros tantos dedos. Helleborus viridis. Eupatorium cannabinum.

— Auritum. Reprezenta a figura de huma auricula, ou orelha. Jungermania complanata.

— Pubescens. Folha cuberta de certos villos á maneira de buço. Plantago media.

[p. 215]

— Tesselatum. Folha pintada de malhas quadradas.

— Acutum. Acabando em angulo. Scorzonera laciniata.

40. As folhas consideradas pelos seus angulos.

c.) Rotundatum, sive rotundum. Sendo a folha privada de angulos. Lactuca sativa.

— Lanceolatum fig. 6. Sendo a folha comprida, adelgaçada de huma, e outra parte para as suas extremidades. Plantago lanceolata.

— Subulatum. fig. 8. Folha linear inferiormente, que se vai adelgaçando para a ponta pouco, e pouco. Antirrhinum laucum.

— Lineare. fig. 7. Sendo da mesma largura em todo o comprimento, mas ás vezes algum tanto estreita em ambas as extremidades. Gallium. verum.

— Acerosum. fig. 105. Folha linear de igual largura na parte inferior, aspera, persistente, que dura por todo o anno. Pinnus, Juniperus.

— Glandulosum. Achaõ-se algumas glandulas nas suas excavaçoens, que saõ feitas á maneira de serra. Salix persica.

41. Em quanto aos seus angulos

ANGULI. Saõ partes elevadas da folha; Sinus he huma excavaçaõ na margem da folha.

— Integrum s. indivisum. Naõ se dividindo a folha, nem constando de angulos, ou excavaçoens algumas.

— Integerrimum. Sem angulos; mas com excavaçoens.

— Triangulare. Com tres angulos, dous na base, e hum no apice. Atriplex hortensis.

— Quadrangulare. Constando de quatro angulos.

— Quinquangulare. De cinco angulos.

[p. 216]

— Deltoideum, fig. 58. Por alguma semelhança; que tem com a letra grega Delta. A folha he romboidal, e os dous angulos lateraes menos se afastaõ da base da folha. Populus nigra.

— Rhombeum. Os quatro lados da folha saõ parallelos, e iguaes. Chenopodium vulvaria.

— Trapeziforme. Os lados da folha nem saõ iguaes, nem parallelos.

42. Consideradas em quanto ás excavaçoens da sua circuferencia.

a.) Cordatum fig. 10. He huma folha oval (38); excavada na sua base, destituida de angulos posteriores. Veronica teucrium.

Obverse-cordatum. Quando o cume, ou apice da figura do coraçaõ está pegado ao peciolo. Trifolium arvense.

— Reniforme fig. 9 Folha quasi redonda (38); excavada na sua base, e destituida de angulos posteriores. Campanula rotundifolia.

— Lunatum, lunulatum, fig. 11. Folha quasi redonda (38), excavada na base; porem com angulos posteriores encurvados. Sagittaria indica.

— Sagittatum. fig. 13. He folha triangular (41); excavada na sua base, com angulos posteriores. Rumex acetosa. Convolvus arvensis.

— Cordato-sagittatum, fig. 14. As Margens convexas como o sagittatum, exceptuando os lados mais elevados. Convolvulus Smilax.

— Cordato-ovatum-ovale. A folha partecipa da figura de coraçaõ com a figura oval.

— Hastatum. fig. 15. folha triangular (41) com [p. 217] base, cujos lados saõ excavados com angulos estendidos, e revirados abaixo, como huma lança. Solanum dulcamara.

— Capillare. Delgada como os cabellos.

— Setaceum. Com a figura de huma seda. Asparagus officinalis.

— Runcinatum. Constando a folha de excavaçoens elevadas, horizontaes, convexas pela parte anterior, e transversas pela parte posteiror. Sisymbrium, Erysimum officinale.

— Panduriforme. He huma folha oblonga (39); mais larga superiormente, com o apice, e a base elevada; o apice alguma cousa connivente, e inferiormente mais larga, e nos lados apertada. Ramex pulcher.

43 b.) Fissum. As margens da folha se dividem rectamente com incisuras iguaes na largura, e pelo numero destas divizoens he que se diz bi, tri, quatuor, multifidum conforme as divizoens. Multifidum. Aesculus hippocastanum. Trisidum. Reseda lutea.

— Bifidum. fig. 16. He a folha superiormente dividida em duas partes, ou lacinias, ficando as margens interiores rectas.

— Lobatum. fig. 17. 19. A folha dividida para o meio em partes distantes com as margens convexas. Hedera helix.

— Trilobum. 19. Folha dividida até o meio em tres partes distantes, com as margens convexas; do numero destas excavaçoens se servem tambem os Botanicos, e assim se diz 2- 3- 4- 5- lobum.

— Lingulatum folium. Folha da mesma largura em todo o comprimento, e na parte debaixo convexa.

[p. 218]

— Partitum. fig. 28. As divisoens da folha chegaõ até á base da mesma. Dracocephalum. Austriacum, e pelo numero destas divizoens se diz 2- 3- 4- 5- partitum, Multipartitum. Ranunculus polyanthemos, Aquilegia vulgaris.

— Divisum. Tendo profundas, e grandes lacinias, ou abas. Centaurea solstitia.

— Obsolete-lobatum. As excavaçoens da folha apenas apparecem.

— Palmatum, fig. 22. Dividindo-se a folha em muitas partes quasi iguaes, pelo seu comprimento, mas em hum só corpo junto á base da mesma folha; isto he fazendo a folha varias excavaçoens, que descem abaixo do meio da mesma folha. Vitis vinifera. Ranunculus sceleratus.

— Flabelliforme. A folha, que forma a figura de leque.

— Lyratum. fig. 76. Chama-se aquella folha, que sendo dividida transversalmente, saõ maiores as divizoens superiores, e as inferiores mais pequenas, e mais apartadas humas das outras. Geum urbanum, Sisymbrium arenosum.

— Pinnatisidum. fig. 23. Folha dividida em divizoens compridas, e horizontaes, ou lacinias, ou abas compridas. Scabiosa arvensis.

— Sinuatum fig. 25. Os lados da folha tem excavaçoens dilatadas, ou largas, mas naõ profundas, formando assim pequenas abas. Hyosciamus niger.

— Sinuatum retrorsum fig. 27 As abas agudas saõ viradas para a base.

— Sinuato-dentatum. fig. 26. As abas lateraes saõ lineares, ou da mesma largura em todo o seu comprimento.

[p. 219]

— Dissectum, sive incisum. Que contem varias divizoens, ou incizoens. Ligusticum levisticum.

— Laciniatum, fig. 24. Dividindo-se a folha de varios modos, ou em partes, cujas partes divididas se tornaõ a dividir sem ordem alguma. Verbena officinalis.

— Squarrosum. As divizoens, da folha se extendem por toda a parte, ou tambem se diz da folha dividida em divizoens elevadas, que naõ saõ parallelas ao plano da mesma folha.

44. Considerada a folha em quanto á sua margem.

Por margem da folha entendem-se todos os lados exteriores, naõ fallando do disco.

— a.) Integerrimum fig. 42. Folha destituida de incizuras, ou crenas, isto he quando a margem da folha he linear, e de nenhuma sorte excavada. Lonicera xylosteum.

— Crenatum fig. 38. He a margem da folha recortada com angulos, que se naõ inclinaõ, nem para huma, nem para outra parte. Ajuga reptans. Teucrium chamædrys.

— Acute-crenatum fig.35. Sendo os angulos agudos.

— Obtuse-crenatum. fig. 36. Com os angulos obtusos.

Crenae. Saõ incisuras perpendiculares na margem da folha, e obtusas; e sendo obliquas, e agudas se chama folium serratum.

— Duplicate crenatum. Nos ditos angulos, ou cortaduras se achaõ outras menores. Ranunculus auricomus.

[p. 220]

— Incisum. Tendo a folha incisuras, e conforme estas diz-se.

— Obtuse-incisum. fig, 36. Sendo estes angulos obtuzos.

— Acute. fig. 35. Sendo agudos.

— Duplicate. fig. 33. Os mesmos angulos saõ recortados segunda vez.

— Serratum. fig 31. Sendo a margem da folha cortada por angulos agudos inclinando estes á sua ponta huns sobre os outros, á maneira dos dentes de serra. Pyrus malus, Rhamnus alaternus.

— Duplicato-serratum. Quando ha angulos menores dentro dos dentes maiores.

— Serratum retorsum. As pontas das incisuras estaõ viradas para a base. Marrubium.

— Obsolete-serratum. Com as pontas das incisuras obtusas, ou muito pequenas.

— Ciliatum. fig. 50. A margem da folha he chêa de sedas parallelas dispostas longitudinalmente á maneira das pestanas. Erica tetralix. Sempervivum tectorum.

— Dentatum. fig. 30. As pontas horizontaes da folha saõ consistentes sem se inclinarem nem para hum, nem para outro lado, e pelo numero destas divizoens se diz bi, tri, quadri, multidentatum. Veronica camædrys.

— Denticulatum. Folhas com incisuras de dentes, ou de serra, mas estas mais agudas. Epilobium tetragonum.

— Spinosum. Na margem, ou na superficie da folha estaõ pontas rijas, e picantes, que se naõ podem arrancar sem romper a folha. Dracocephalum austriacum.

[p. 221]

— Spinosum inerme. Tendo na margem pontas molles, que naõ picaõ.

— Cartilagineum, fig. 34. Sendo a margem cartilaginea, differente da substancia do disco, ou da superficie, Sedum.

45. — b) Repandum, fig. 46. Sendo a margem da folha chêa de voltas, e angulos; tendo estes varias excavaçoens, ou segmentos de circulo, e com obtuzas curvaduras entre si afastadas. Chenopodium glaucum.

— Lacerum. fig. 24. Folha, cuja margem está cortada de varios modos, e as suas lacinias saõ desiguaes. Crepis tectorum.

— Erosum. fig. 21. Folha sinuatum, cujas excavaçoens contem outras mui pequenas, e com lacinias desiguaes. Chenopodium album. (43)

— Daedaleum. Sendo a folha chêa de angulos nos quaes tambem ha varias excavaçoens, e estas divididas em muitas partes, e participa das folhas. Repandum, Flexuosum, & Lacerum.

46. Considerando a folha em quanto á sua ponta, ou extremidade.

— a) Obtusum. fig. 40. Terminando a folha em angulo obtuzo, ou quasi em hum segmento de circulo. Sedum album.

— Obtusum cum acumine. Sendo obtusa a folha, porém no meio acaba em ponta. Chenopodium vulvaria.

— Emarginatum. fig. 45. Quando acaba no apice em crena, ou pequena excavaçaõ. Acer campestre.

— Obtuse-emarginatum. Com os lados da incisura obtusos. Sempervivum arboreum.

— Acute-emarginatum. Com os lados da incisura agudos.

— Retusum, fig. 46. Acabando em huma excavaçaõ obtuza. Vicia sativa.

[p. 222]

— Præmorsum. fig. 8. Acabando obtuzamente com incizoens desiguaes. Acer pensylvanicus.

— Truncatum. Acabando no apice em linha transversal. Convolvulus sepium.

47. — b) Acutum fig. 41. Acabando em angulo agudo. Rumex crispus.

— Acuminatum. fig. 42. Acabando em ponta mui fina, á maneira de sovela (40). Lamium album.

— Cuspidatum. He o mesmo que acuminatum, mas com a ponta alguma cousa mais rija, ou que acaba com o apice á maneira de seda.

— Mucronatum. He huma especie do antecedente, mas com a ponta mais comprida, e picante, e algum tanto dura, ou que acaba com ponta sahida para fora. Gallium uliginosum.

— Cirrhosum, cirrhatum. fig. 72. 73. Terminando em cirrhos no apice, isto he, em varios filamentos, por meio dos quaes sobem por outros corpos. Lathyrus. Pisum sativum.

48. Em quanto á superficie.

— a) Pagina superiore. He a superficie da folha, que esta virada para o cêo, por naõ ser a folha torta.

— — Inferiore s. prona. Que está virada para a terra.

— Nudum. Sendo a folha destituida de excrescencias pilosas, verrucosas &c. Daphne cneorum, Mentha vulgaris.

— Nitidum. A folha he taõ liza, que resplandece á nossa vista. Angelica canadensis.

— Glabrum. A superficie da folha he lubrica, e sem desigualdade alguma Primula auricula. Plantago major.

— Lucidum. A folha reprezenta huma [p. 223] substancia vitrea, isto he, quando a folha deixa passar a luz, ou por muitos poros. Hypericum perforatum.

— Coloratum. A folha tem outra cór, que, naõ he a verde. Amaranthus tricolor.

49. b.) Nervosum. fig. 53. A folha constando de varios vasos simplices, como outras tantas veias continuadas desde a base até ao apice; deve pois o Botanico attender ao numero destas veias. Scorzonera bumilis. Plantago latifolia.

— Trinerve. Constando taõ somente de tres veias unidas na base da folha. Stachys annua.

— Triplinerve. Tres vasos da folha cada hum pelo seu apice se divide em outros tres.

— Enerve. Folha destituida de veias apparentes.

— Lineatum. Mostrando a folha taõ somente linhas distintas, sem serem elevadas, nem profundas.

— Striatum. Sendo as linhas da folha longitudinaes, e algum tanto profundas, e parallelas. Aloe retusa.

— Sulcatum, fig. 60. As estrias, ou linhas superficiaes da folha saõ profundas, e excavadas. Gallium verum.

50. — c.) Venosum. fg. 52. Os vasos, ou veias se dividem em muitos ramos, que se unem, ou communicaõ entre si. Viburnum lantana.

Venae, & Nervi. As veias, ou nervos das folhas, saõ partes, ou ramificações do peciolo. Lamium album.

— Rugosum. fg. 51. As veias da folha se contrahem de tal sorte, que comprimindo o disco, este sobresahe; isto he, eleva-se mais, que os mesmos lados da folha. Primula veris.

[p. 224]

— Bullatum. Sobresahindo de entre as rugas para parte do disco, ou da superficies da folha, de figura conica pela parte superior, e concava pela inferior. Salvia: Ocymum basìlicum.

— Lacunosum. A folha, que tem varias excavaçoens, ou o disco entre as veias está abaixado. Lichen saxatilis.

— Avenium. Naõ tendo a folha vasos ramozos.

51. d.) Punctatum. Sendo a superficie da folha chèa de pontos excavados. Alyssum montanum. Hypericum perforatum.

— Papillosum. fig. 54. Sendo coberta de pontos vesiculares, e carnozos. Mesembryanthemum cristallinum.

— Papulosum. Constando de tuberculos algumas vezes côrados, mas naõ carnozos, ou coberta de pontos á maneira de bexiga.

— Viscidum. Estando a folha cuberta de hum humor naõ fluido, mas tenaz, e pegajozo. Senecio viscosus.

52. — e.) Villosum. Mostrando a folha pela sua superficie muita pube formada de pellos molles. Prunus insititia. Hyosciamus niger.

— Tomentosum, fg. 48. Quando estes pellos superficiaes estaõ tecidos, e apenas se vêm; pelo que muitas vezes - apparece a folha esbranquiçada, como saõ algumas plantas marinas, e campestres, expostas aos ventos. Tussilago, Verbaseum, Cynoglossum officinale, Viburnum lantana.

— Sericeum. Folha cuberta de pellos mollissimos; claros, e tecidos huns pelos outros, e perceptiveis.

— Lanatum. Sendo a superficie da folha revestida de tantos pellos, que reprezentaõ á nossa [p. 225] vista huma teia de aranha bem tecida. Salvia, Sideritis lanata, Althaca.

— Barbatum. Quando estes pellos saõ parallelos; comprimidos, juntos entre si, reprezentando deste modo hum feixe, bem á semelhança das barbas das cabras. Asclepias vincetoxicum.

— Pilosum fig. 47. A superficie da folha consta de pellos distinctos entre si, e comprimidos. Veronica teucrium, Hieracium pillosella.

— Scabrum, s: asperum. Folha revestida de tuberculos algum tanto duros, espalhados pelo seu disco ou superficie. Gallium aparine.

— Hispidum. fig. 49. Havendo sedas de disco, ou na superficie da folha, que sejaõ algum tanto duras, rijas, asperas, e quebradiças. Echium vulgare.

— Aculeatum. Estando o disco cheio de espinhos rijos, e picantes. Gallium uliginosum. Solanum indicum.

— Strigosum. Sendo a folha taõ aspera, que consta de pontas rijas em figura de lança.

— Glandulosum. Sendo a folha chéa de glandulas.

— Muricatum. Os espinhos naõ saõ picantes.

— Furcatum. Folha coberta de espinhos cada hum dividido em outros. V. Furcae.

— Urens. Quando estes espinhos saõ tão tenros, e flexives, que offendem taõ somente a parte nua de quem os toca. Urtica.

— Bracteatum. He a folha floral distincta das outras pela sua côr, e figura. Esta deve observar-se em quanto ao numero, côr, duraçaõ e outros mais attributos, em que pode desferir, vg. quando a bractea pela sua grandeza termina o caule exprimem-se os Botanicos pelo termo de folium connatum, e naõ bracteatum.

[p. 226]

53. Considerada a folha em quanto á sua desenvoluçaõ, ou expençaõ.

— Planum. Sendo huma, e outra superficie parallelas.

— Canaliculatum. fig. 61. Constando de hum rego profundo, e excavado por todo o seu comprimento: ou quasi hum meio cylindro.

— Cylindricum. De figura de cylindro. Aloe succotrina.

— Concavum, excavatum. A margem ou lado mais restricto obriga o disco da folha a ser concavo. Convolvulus coeruleus.

— Convexum. Sendo o disco superior da folha mais elevado, ou convexo. Hyacinthus muscari.

— Cucullatum. Os lados da folha na base estaõ muito apertados, e estaõ estendidos para o apice. Geranium africanum.

— Plicatum. fig. 37. O disco da folha sobe, e desce para a margem formando assim varios angulos, e muitas pregas. Alchemilla vulgaris.

— Undulatum. Subindo, e descendo o disco da folha convexamente até a margem. Rumex crispus, Inula pulicaria.

— Undatum. O disco da folha forma varias dobras obtusas, e alternadas.

— Crispum. fig. 39. Folha monstruosa, pois he quando a margem da folha sahe maior do que o disco admitte, de maneira que a margem he as ondas. Malva crispa.

— Rugosum. fig. 51. Sahindo as veias da folha mais contrahidas de tal forte que sobre sahia a substancias intermedia. Salvia officinalis.

54. Considerada em quando á substancia

[p. 227]

a.) Membranaceum. A folha he destituida entre as duas superficies de polpa, ou substancia carnosa. Lathyrus Sylvestris.

— Alatum. Com azas.

— Insertum. Pegado imediatamente ao caule.

— Scariosum, aridum. Folha formada de huma susbstancia secca, e sonora ao tacto.

— Gibbum, gibberosum. Ambas as superficies convexas por maior abundancia de polpa. Sedum acre.

— Teres. fig. 62. Folha figura quasi cylindrica, exceptuando o apice.

— Semiteres. Em huma parte concava, na outra convexa. Aloe maculata.

— Semicylindraceum. Folha redonda com hum lado longitudinalmente chato. Allium cepa.

— Depressum. A folha he mais funda no disco, que nos lados.

— Compressum. Folha, cujos lados comprimem de tal forte o centro, que este fique mais elevado que aquelles.

— Confertum. As folhas saõ taõ unidas, que cobrem todo o caule. Antirrbinum linaria.

— Carinatum. A superficie interior ou disco da folha elevada longitudinalmente á mesma maneira de quilha. Gallium aparine.

55. b.) compactum, crassum. Constando a folha de substancia rija, e macissa.

— Tubulosum, carvum. Folha excavada internamente á maneira de canudo, o que se observa cortando-a horisontalmente. Allium cepa.

— Pulposum, succulentum. Sendo a folha internamente chêa de huma substancia mole, e [p. 228] succulenta. Sedum, Succulentae plantae.

— Carnosum. Entre as duas membranas, que formaõ as superficies da folha se acha huma substancia dura, e carnosa a semelhança da substancia das maçãs. Atirrhinum glaucum. Aloe species.

— Tenue, nervosum, venosum. Com nervos.

56. c.) Triquetrum. fig. 59. Huma folha á maneira de sovela, cujos tres lados longitudinaes saõ planos. Cyperus elatus. Trigonum pouco difere da este.

— Anceps. Tendo dous angulos longitudinaes, prominentes, oppostos, e o disco mais convexo. Cyperus flavescens.

— Lingulatum, linguiforme. Folha linear, carnosa, obtusa, convexa pela parte inferior, e a sua margem muitas vezes he cartilaginea. Mesymbryanthemum linguiforme. Asplenium.

— Ensiforme. He o mesmo, que anceps hindo-se adelgaçando da base para a ponta. Iris pseudoacorus. Gladiolus communis.

— Subulatum. fig. 8. Folha, que pela parte inferior he linear, redonda; mas para a ponta pouco, e pouco adelgaçada. Sedum rupestre.

— Acinaciforme. fig. 56. Folha carnosa lanceolada, comprimida nos lados, com hum lado convexo, e apertado, e outro mais direito, e mais grosso á maneira de alfange. Mesymbryanthemum.

57. Considerada a folha em quanto á medida, que tem relativamente ao caule. Neste caso observa-se o comprimento maior, ou menor, ou [p. 229] absoluto, que tem com o mesmo caule; e assim se diz.

— Brevissimum. — Longissimum. Conforme a proporçaõ, que tem com o caule.

58. Em quanto á duraçaõ.

— 1. Deciduum. A folha cahe antes, que o fructo chegue a amadurecer. Vaccinium, Myrtillus.

— 2. Caducum. Cahindo facilmente antes de passar todo o estio; isto he antes, ou depois, que a flôr se desenvolve.

Defoliatio. Cahindo as folhas no outono.

Frondescens. Sahindo as folhas no inverno.

— 3. Persistens. Quando a folha existe na planta passado o estio.

— 4. Perenne. Existindo a folha na planta por alguns annos. Rosa sempervirens.

— 5. Sempervirens. Conservando a folha a côr verde por todas as estaçoens do anno. Vinca pervinca.

59. Considerada a folha em quanto á composiçaõ. Nesta parte deve-se attender a muitas folhas postas em hum só peciolo conforme a sua estructura, ou gráos.

A estructura indica a inserçaõ das folhas, e assim se diz.

Folium simplex. Quando o peciolo simples, e sem ser dividido sustenta huma só folha. Ranunculus muricatus.

— Compositum. Folha composta de outras tantas pequenas folhas postas no peciolo commum, ou simples. Ranunculus bulbosus & repens. E verdadeiramente composto, he quando a composiçaõ he simples. Aquilegia vulgaris.

[p. 230]

— Articulatum, fig. 100. huma folha nascendo na ponta da outra, continuando huma sobre outra por meio de varias articulaçoens. Salicornia herbacea.

As partes da folha das folhas compostas, saõ as pequenas folhas, e pinnas, e os peciolos maiores, ou principaes.

— Conjugatum. fig. 73. O peciolo simples une de hum, e outro lado huma unica, e pequena folha pinnata. V. Pinnatum. Lathyri Species.

— Digitatum. fig. 66. O peciolo simples une no seu apice muitas pequenas folhas distintas entre si. Ranunculus Sceleratus.

— Binatum. fig. 63. He a folha digitada com duas pequenas folhas somente.

— Trinatum. Ternatum. Fig. 64. 65. com pequenas folhas, postas na extremidade do peciolo. Jasminum azoricum.

— Quinatum. Com cinco: he o mesmo, que digitado, com cinco pequenas folhas. Ranunculus aconitifolius.

— Pedatum. fig. 6. O peciolo se divide em duas partes, e sustenta no lado interior muito pequenas folhas. Passiflore, Arum. Hellborus niger.

— Bijugum. Folha pinnata com duas pequenas folhas em cada lado, e diz-se tri, quadri, quinque, sex jugum conforme o numero das folhas.

— Pinnatum. fig. 68. ad 75. Hum peciolo simples une em cada lado muitas folhas pequenas á maneira de penna. Valeriana officinalis. Pimpinella faxifraga.

— Pinnatum cum impari. fig. 68. Folha pinnata, que acaba em huma folha sem outra, que lhe corresponda de outro lado. Cicer arietinum.

[p. 231]

— Pinnatum, cirrhosum. fig. 72. 73. Folha pinnata, que acaba com cirrho, ou ello. Lathyrus.

— Pinnatum abruptum. fig. 69. He a folha pinnata acabando sem cirrho, ou ello, nem pequena folha na sua extremidade. Abrus precatarius.

— Pinnatum opposite. fig. 69. 69. As pequenas folha se achaõ oppostas em cada lado do peciolo .

— Pinnatum alterne. fig. 70. As pequenas folhas se achaõ oppostas em quanto aos lados; porém humas superiores, outras algum tanto mais inferiores.

— Pinnatum interrupte. fig. 71. O peciolo consta de pequenas folhas interrompidas com outras menores, que alternaõ as maiores.

— Pinnatum decursive. fig. 74. As pequenas folhas descem com a sua base pelo peciolo.

— Pinnatum articulate. fig. 75. Varias folhas pequenas nascem de algumas articulaçoens do peciolo. Latyyrus articulatus.

— Ramosum. fig. 63. O peciolo commum dividi-se em dous, e sustenta muitas folhas.

— Alatum auritum. fig. 61. Sendo o peciolo chêo de varias excrescencias de folhas que parecem azas.

60. Considerada a folha em quanto á subdivisaõ do peciolo, ou pésinho commum.

— Decompositum. O peciolo commum huma vez dividido une varias pequenas folhas. Ranunculus arvensis.

— Bigeminum, bigeminatum. O peciolo dividido em dous une nas suas pontas quatro pequenas folhas.

— Biternatum, duplicato-ternatum. fig. 77. O peciolo, ou pésinho sustenta tres pequenas folhas, e cada huma dividida em tres. Epimedium alpinum.

[p. 232]

— Bipinnatum, duplicato-pinnatum. fig. 78. O peciolo nos seus lados une pequenas folhas pinnatas. Amemome pusatilla & pratensis. Tanacetum vulgare.

— 61. Supra-decompositum. O peciolo dividido varias vezes mais, que duas, contem muitas pequenas folhas. Spiraea aruncus.

— Tergeminum, triplicato-bigeminum. Dividido o pésinho em tres partes sustenta nos apices quatro pequenas folhas, em cada lado do apice duras, e na divisaõ do peciolo commum outras duas.

— Triternatum, triplicato-ternatum. fig. 79. Dividindo-se o peciolo em tres, subdivide-se ainda cada divisaõ em outras tres partes, e cada huma tem tres pequenas folhas. Aralia Spinosa.

— Tripinnatum, triplicato-pinnatum. fig. 80. Sustentando o peciolo varias pequenas folhas bipinnatas. O peciolo se divide em tres antes, que receba as pequenas folhas.

— Tripinnatum cum impari. fig. 81. Sustentando peciolo folhas tripinnatas no numero porém desiguaes.

FULCRA PLANTARUM.

62. Saõ os apoios, ou arrimos da planta para ella se suster mais facilmente; mas ainda que delles se prive, raras vezes morre.

As especies saõ. Petiolus, Stipulae, Cirrhus, Pubes, Arma, Bractea, Pedunculus.

Petiolus. Pésinho, ou peciolo he huma especie de tronco, que une, e eleva a folha, e naõ a fructificaçaõ.

[p. 233]

63. Pela figura.

— Linearis. Chato, e da mesma largura em todo o seu comprimento. Citrus medica.

— Alatus. Cercado em hum, e outro lado com huma membrana, ou da mesma substancia da folha, ou com os lados estendidos. Citrus aurantium.

— Clavatus. Engrossando para a ponta.

— Membranaceus. Comprido, e taõ delgado, que entre huma, e outra superficie naõ apparece polpa alguma claramente.

— Teres, Semiteres. Redondo, roliço, ou quasi redondo.

— Angulatus. Com angulos.

— Triqueter. Com tres lados, excavando com regos longitudinaes.

64. Pela sua grandeza relativamente a proporçaõ do comprimento da folha.

— Brevissimus. O comprimento da folha excede muitas vezes o do peciolo, ou que o peciolo está muito longe para chegar ao comprimento da folha.

— Brevis. Naõ chegando ainda ao comprimento da folha .

— Mediocris. Sendo igual no comprimento a folha.

— Longus. Excedendo o comprimento da folha.

— Longissimus. Excedendo muito o tal comprimento.

65. Pela inserçaõ.

— Insertus. Naõ occupa com a sua base espaço maior, que o da sua grossura, e quasi que se une ao ramo com huma juctura á maneira de articulaçaõ, ou está pegado perpendicularmente [p. 234] ao ramo. Arbores.

— Adnatus. Quando está unido com a sua base mais larga; de tal modo, que sem se quebrar, ou dilacerar a epiderme do caule naõ se possa dividir.

— decurrens. — Amplexicaulis. V. Folium.

— Vaginans. (37).

— Appendiculatus. Sendo o peciolo acrescentado com alguma cousa, ou com folhos de folhas na base. Dipsacus pilosus.

66. Pela direcçaõ.

— Erectus seu arrectus. — Patens. — Assurgens. — Recurvatus. — Patulus. V. Folium.

67. Pela superficie.

— Glaber. — Aculeatus. — Articulatus. — Nadus. V. Folium.

— Spinescens. Tendo poucos espinhos sem serem picantes.

68. Stipulae fig. 118. b. Saõ humas escamas, que nascem nas bases dos peciolos, ou pedunculos em hum, e outro lado. Papilionaceae. Rosa.

— a.) Geminae. Sendo duas por cada lado.

— Solitariae. Huma só na mesma base, ou simplices espalhadas sem ordem. Na parte interior [p. 235] Melianthus, na parte exterior Ruscus.

— Nullae. Nenhuma. Asperifoliae, Didynamiae, Orchideae.

— Praesentes. Que estaõ nas Papilionaceas, e na Icosandria.

69. b.) Laterales. As estipulas nascem nos lados do peciolo, ou pedunculo.

— Extrafoliaceae. Existindo as estipulas no principio da folha, entre o peciolo, e a mesma folha. Diadelphia, Alnus, Tilia.

— Intrafoliaceae. Se achaõ na folha, na sua parte superior. Ficus, Morus.

— Oppositifoliaceae. Sendo unidas aos peciolos das folhas oppostas á situaçaõ das folhas.

70. c.) Caduce. Cahindo antes, que as folhas.

— Deciduae. Cahindo ao mesmo tempo, que a folha. Cerasus padus.

— Persistentes. Durando depois das folhas cahirem. Diadelphiae, Icosandria, Polygynia.

— Spinescentes. Com os apices rijos, agudos, e picantes.

71. — d.) Sessiles. Sem pesinho.

— Adnatae. V. Petiolus.

— Decurrentes. V. Folium.

— Vaginantes. (37).

72. e.) Subulatae. — Lanceolatae. — Sagittatae. — Lunatae. (42) V. Folium.

73. f.) Erectae. — Reflexae. V. Folium.

— Patentes. (33).

[p. 236]

74. g.) Integerrimae. — Serratae. — Ciliatae. — Dentatae. (44). — Fissae. (43). V. Folium.

75. b.) Brevissimae. — Mediocres. V. Petiolus.

— Longae. Respectivamente ao peciolo, ou á folha: ou ao pedunculo, faltando o peciolo. (64).

76. Cirrhus. fig. 118.a. Ello he hum vinculo filiforme espiral, com que a planta se une a outro qualquer corpo. Vitis. Phaseolus, Bryonia, Pisum.

Capreoli, carbiculae, viticuli: O mesmo, que os cirrhos. Ou he o cirro.

— a) Axillaris. No angulo superior, que forma a folha, ou o ramo com caule. (29)

— Foliaris. fig. 72. 73. Que nasce da mesma substancia da folha, e quasi sempre no seu apice.

— Petiolaris. No peciolo .

— Penduncularis. No pedunculo .

77. — b.) Simplex. Naõ dividido, e extendido longitudinalmente.

— Bifidus. Dividido em dous.

— Trifidus. Em tres.

— Multifidus. Dividido em muitas partes.

78. — c.) Convolutus. Torcido para dentro á maneira de anneis para a parte do caule.

— Revolutus. A espira retorcida na sua metade; ou quando se enrola para a parte de fóra do caule.

79. Pubes. He huma excrescencia, ou lanugem, ou armadura, com que se defendem as plantas das [p. 237] injurias principalmente do ar.

a) Pili: saõ excrescencias como fios muitos flexiveis, porem elasticos, desunidos entre si; ou hum tubo, ou ducto excretorio setaceo da planta.

Lana. Saõ pellos curvos, vastos, ou huma excrescencia á maneira de fio muito espessa, tenra á maneira de teia de aranha, que cobre a planta, e a defende do grande calôr. Verbaseum thapsus.

Barba. Excrescencia pillosa, parallela, comprida; unida em feixe á maneira de barba de cabra; os pellos saõ estendidos rectamente.

Tomentum. Excrescencia formada de villos entretecidos, e que apenas apparecem; serve para defender as plantas dos ventos. A côr quasi sempre he branca, ou quasi côr de prata. Populus alba.

Villus. Villo he huma excrescencia pillosa, porém muito mais tenra.

Strigae. Saõ pellos alguma cousa rijos; ou saõ humas excrescencias setaceas rijas inclinadas á maneira daquellas da lingua de gato. Servem para defender a planta dos animaes.

Scabrities. Consta de particulas, que apenas saõ perceptiveis, espalhadas pela superficie da planta.

80. b.) Setae. Saõ excrescencias semelhantes aos pellos; porém rijas, inflexiveis, e elevadas, algum tanto roliças.

— Simplices. Simplices (77.

— Hamosae. Com a ponta revirada, e assim facilmente se pegaõ aos animaes.

— Ramosae, s: furcate. Quasi divididas em pequenos ramos. Verbascum.

— Plumatae, seu plumosae. Saõ como huma penna [p. 238] que tem outras simplices oppostas nos lados: pegadas ao eixo, ou Rachis comum.

— Stellatae. As sedas simplices cercaõ a primeira, ou commum, e estaõ dispostas á maneira de estrella. (32).

81. c.) Hami. Saõ sedas simplices, que estaõ arqueadas para baixo, ou com pontas agudas encurvadas. Arctium Lappa. Geum urbanum.

Glochides. Saõ sedas com a ponta dividida em duas partes, e estas reviradas para traz formando angulo agudo.

Triglochides. Saõ glochides com tres pontas.

82. d.) Glandulae. fig. 118. c. 119. Saõ humas papillas, ou pequenas eminencias redondas, que separaõ hum humor nas incisuras das folhas, mais inferiores, Salix alba. Na base dos estames ou filamentos. Brassica, Cheiranthus.

— Vesicularis. A maneira de bexiga. Mesembryanthemum.

— Globularis. Redonda. Atriplex.

— Sessilis Stipitata. Sem pezinho. Porus.

Utriculi. Saõ os folliculos, ou pequenos vasos chêos do humor nutritivo das plantas.

Glandulae foliaceae. fig. 118. c. Glandulas postas nas folhas: nas incisoens Salix, na base Amygdalus communis, na superficie superior da folha, Tamarix, na superficie inferior, Pinguicula.

— Concavae. fig. 118. c. Concavas.

— Petiolares. fig. 119. Nos peciolos. Viburnum opolus.

— Pedunculares. Nos pedunculos.

— Stipulares. Nas estipulas.

— Capillares. Como cabellos. Ribes, Antirrhinum: Scrophularia. Cerastium.

[p. 239]

83.) Viscositas. Humor crasso, peganhoso, que unta o caule ao redor, as folhas &c. Paris, Silene.

Glutinositas. Humor crasso, e pegajoso, que unta a planta ao redor, e que a faz escorregadiça. Cerastium viscosum, Senecio viscosus. Gemmae os gomos, ou gemas das folhas principalmente das plantas rezinosas. Populus nigra.

Resina. A rezina he dissoluvel no espirito de vinho, arde no fogo. Therebinthina.

Gummi. Goma, dissolve-se na agua, e naõ no espirito de vinho, nem arde no fogo. Gummi arabicum, Ceraforum, Prunorum.

Gumi-resina. He huma mistura de goma, e rezina, e assim parte della dissolve-se em agua, e parte no espirito de vinho. Aloe.

84. Arma. Saõ humas excrescencias picantes, com que as plantas se defendem dos animaes.

a.) Aculei fig. 122. 123. Saõ pontas picantes, ou espinhos da planta pegados somente a casca da planta. Rosa, Berberis, Rubus, Ribes.

— Recti. Sem curvatura alguma.

— Incurvi. Encurvados da parte do caule, ou curvados na parte interior.

— Recurvi. fig. 123. Curvados para a parte externa.

b.) Furcae. Saõ aculeos, ou espinhos divididos em muitas partes, e unidos sómente na base.

— Bifidae. — Trifidae. Pelo numero das divisões.

fig. 123. b. Ribes grossularia.

85. c.) Spinae. fig. 121. Espinho, he a ponta da planta, que sahe da substancia do paó, ou lignum. Ramorum dos ramos Pronus Spinosa, [p. 240] Ononis. Foliorum das folhas Aloe, Carlina, Cynara. Calycis do caliz. Cardunus, Galeopsis. Fructus do fruto Agrimonia, Datura.

— Terminales. Na ponta dos ramos das folhas &c.

— Axillares. V. Folium.

— Calycinae. No caliz, nas suas lacinias, ou pequenas folhas.

— Simplices. fig. 121. a. Simplices sem divisaõ.

— Divisae. fig. 121. b. Divididas na ponta.

86. d.) Stimuli. Saõ humas especies de armas picantes, e que fazem arder as partes nuas do animal. Urtica urens.

87. Bracteae. fig. 120. Saõ humas folhas juntas á flor do anno seguinte, as quaes pela cor, e figura diferem as outras folhas. Tilia europaea, Salvis, Fumaria bulbosa, Horminium.

— Coloratae. De cór que naõ seja verde.

— Caducae. Que cahem com a flor, ou antes.

— Deciduae. Vid. Stipulae.

— Persistentes. Respectivamente á flor, e ao fruto (70)

— Una, duae, plures. Huma, duas, ou muitas.

Coma. Consta de Braecteas grandes, que acabaõ o caule, ou estaõ na sumidade delle. Lavandula Stoechas. Bromelia ananas. No mais, tem os mesmos attributos das folhas.

88. Pedunculus. He hum tronco parcial, que levanta a frutificaçaõ, e naõ as folhas.

I. Partialis, Sive pedicellus. fig. 132. 149. 145. Que sustenta quasi sempre huma só frutificaçaõ. fig. 135. b. ou que sahe de outro pedunculo commum.

Scapus. pedunculo, que sahe immediatamente da [p. 241] raiz, e parece hum caule.

2. Communis. fig. 163. 164. 165. 167. Pedunculo, que sustenta muitas frutificações, que he commum a muitas flores.

a.) Pelo lugar.

— Radicalis. Sahindo immediatamente da raiz.

— Caulinus. Do caule.

— Rameus. Dos ramos.

— Petiolaris. Sahe do peciolo. Hibiscus.

— Cirrhiferus. Tendo cirrho, ou ello (76) Vitis, Cardiospermum.

— Terminalis. Que está na extremidade do caule, ou do ramo.

— Axillaris. Que nasce entre o caule, e a folha, ou entre o caule, e o ramo. (29)

— Oppositifolius. Opposto na situação á folha. Phytolacca, Solanum dulcamara, Vitis. Geranium, Ranunculus aquatilis.

— Laterifolius, s. lateralis. Posto ao lado da base da folha. Asperifoliae como Symphitum, Pulmonaria.

— Interfoliaceus. Estando posto alternadamente entre as folhas oppostas. Asclepias vincetoxicum.

— Suprafoliaceus; s. supinus. Acima da folha.

— Extrafoliaceus. Fora da folha.

89. b.) Pela situaçaõ.

— Alternus. Posto alternado (31)

— Sparsus. Saõ muitos sem ordem alguma.

— Oppositus. (32) Opposto.

— Verticillatus. Quando saõ mais de dous, e que cercaõ o caule na mesma altura. Marrubium.

90. c.) Pelo número.

— Solitarius. Hum só. Lilium candidum.

— Geminatus. Dous no mesmo lugar.

[p. 242]

— Multiplex. Muitos. Plumeria.

— Umbellula Sessilis. Muitos pedunculos sahem do mesmo ponto sem intermedio algum, e formaõ huma circunferencia igual. (94)

91. d. Pela direcçaõ.

— Adpressus. (33)

— Coarctatus. Estando varios pedunculos pouco distantes entre si na base, e quasi parallelos.

— Patens. Muitos pedunculos, que sahem do mesmo lugar, estaõ muito desunidos entre si, ou saõ divergentes.

— Cernuus. O apice se arquea de maneira que a flor está como cahindo, ou pendente para hum lado, nem se póde elevar por causa da curvatura do pedunculo. Cardus natans. Helianthus annuus, Scabiosa alpina.

— Resupinatus. (34)

— Declinatus. (11)

— Nutans. Mais arqueado.

— Flaccidus. Taõ fraco, que está virado pelo pezo da própria flor.

— Adscendens. Primeiramente alguma cousa inclinada, depois eleva-se rectamente.

— Pendulus. Virado perpendicularmente para a terra.

— Strictus. (37)

— Flexuosus. (13)

— Retrofractus. Como quebrado, e virado a baixo.

— Recurvatus. Retorcido, formando hum angulo muito agudo.

— Vni, bi, tri-florus. Pelo numero das flores com 1. 2. 3. flores.

92. e.) Pela medida relativa.

— Brevissimus, longus, Longissimus. Á proporçaõ do tamanho da flor.

[p. 243]

93. f.) Pela estructura.

— Teres (15) Roliço.

— Triqueter, tetragonus. (15 b)

— Filiformis. Delgado, e de igual grossura como hum fio.

— Attenuatus, acuminatus. Mais delgado para a ponta, ou flor.

— Incrassatus. Mais grosso na ponta, o que succede ordinariamente nas flores cernuas. Tragopogon.

— Clavatus. Engrossado na vizinhança da flor como huma cachamorra.

— Nudus. Sem bracteas, folhas, escamas, ou buço.

— Squamosus. (16) Com escamas

— Foliatus. Cuberto com folhas.

— Bracteatus. (81) Com bracteas.

— Geniculatus. (13) Com nós.

— Articulatus. (22) Com articulaçoens.

INFLORESCENTIA. Florescentia.

94. Inflorescentia. He o modo com que as flores estaõ unidas á planta por meio do pedunculo.

Flos. Parte filamentosa, e membranacea, primeira que o fruto, e conhecida pela elegancia das suas cores. Consta de Calix, Corolla, Estames, Pistillo, Pericarpio, Semente, Receptaculo .

A essencia da flor consiste na Anthera, e estigma.

A essencia do fruto na semente.

A essencia da frutificaçaõ consiste na flor, e fruto.

A essencia dos vegetaes consiste na frutificaçaõ .

A frutificaçaõ inclue-se na Anthera, Estigma, e Semente.

[p. 244]

I.Flores geralmente.

— Terminales. (88)

— Laterales. Pegadas ao lado do caule.

— Unilaterales, Secundi. Estaõ viradas para hum, e mesmo lado.

— Anomali. Sem ordem. Convallaria polygonatum.

— Sparsi. (89)

— Sessiles. Sem pedunculo.

— Unicus. Huma só flor distante das outras no mesmo caule.

— Bini, termi &c. copiosi. Quando duas, tres, ou muitas flores estaõ juntas na mesma ordem, e no mesmo lugar. Daphne Mezereum.

— Verticillati. Que cercaõ o caule.

Verticillo denso com muitas flores. Verticillo raro com poucas flores.

— Erecti. Quasi perpendiculares para o ceo.

— Cernui. (61) Arqueadas para baixo.

— Nutantes. Estaõ mais viradas para a terra, que as cernuas.

— Verticales. Viradas perpendicularmente para a terra.

— Horisontales. Estão com o seu limbo parallelas ao horizontes.

95. II. Especies dellas.

Verticillus. fig. 166. He formada de muitas flores quasi sesseis, ou quasi sem pedunculos: he huma coroa, que cerca o caule á maneira de anel.

— a.) Sessilis. Sendo as pequenas flores sem pedunculos visiveis. (94)

— Pedunculatus. Tendo as flores pedunculos.

— b.) Nudus. Sem involucros: ou bracteas. &c.

— Bracteatus. Com bracteas. (81)

[p. 245]

— c.) Involucratus. Com involucro. (112)

— Confertus. Formado de muitas pequenas flore espessas, e muito unidas, ou com pedunculos muito visinhos.

— Distans. Com os pedunculos distantes.

96. Capitulum. Formado de muitas flores dispostas á maneira de globo. Trifolium.

a.) Subrotundum. Que se avisinha a figura esferica, ou quasi globosa.

— Globosum. Igual a huma esfera.

— Dimidiatum. Representa a metade de hum capitulo, ou he redondo em huma parte, e chato em outra.

— b.) Foliosum. Cercado de pequenas folhas, ou estando as folhas entre as flores

— Nudum. Sem folhas, e sedas.

Fasciculus. São flores elevadas, parallelas, fastigiadas (23), e muito visinhas. Dianthus barbatus.

97. Spica fig. 165. He formada de flores Sessiles, ou sem pedunculo commum simples.

Spicula. He huma pequena espiga, ou porçaõ da espiga maior das gramas, que outros chamaõ Locusta.

— Secunda. Tendo as flores todas viradas para huma parte.

— Disticha. As flores estaõ viradas para hum, e outro lado.

a.) Simplex. Flores solitarias estaõ pegadas em hum, e mesmo pedunculo, e assim a espiga naõ está dividida.

— Composita. Formada de muitas espigas pequenas pegadas por meio de hum pequeno pedunculo [p. 246] ao pedunculo commum, que está dividido em varias partes.

— Unica. Huma só no caule.

— Multae. Muitas no mesmo caule.

98. — b.) Ovata. Que se avisinha á figura de hum ovo. (38)

— Ventricosa. Estreita em huma, e em outra extremidade, e dilatada no meio, ou arqueada nos lados.

— Cylindrica. Sendo redonda por todo o comprimento, e da mesma grossura.

— Interrupta. Alternadamente sem flores, ou muito estreita de espaço em espaço, (59) ou com espigas menores alternadas distantes.

99. c) Imbricata. As pequenas flores encostadas para hum lado se cobrem em parte entre si.

— Articulata. (22)

— Linearis. He comprimida, e de igual largura em todo o seu comprimento.

— Ciliata. A sua margem está cercada de pellos; ou sedas parallelas dispostas longitudinalmente (79).

— Foliacea. Com pequenas folhas interpostas.

— Comosa. Que acaba com huma coma, ou com pequenas folhas juntas.

100. Corymbus. fig. 163. Faz-se da espiga, quando cada huma das flores tem pedunculos proprios compridos, mas elevados com proporçaõ fazendo a figura de maça. Spiraea, Brassica. Achillaea millefolium.

— Simplex. Os pedunculos são inteiros, sem divisaõ.

— Compositus. Os primeiros pedunculos estão [p. 247] divididos em outras menores, porem conservando a mesma situaçaõ.

101. Thyrsus. He huma panicula estreita de figura oval. Syringa. Tussilago petasites.

— Nudus. Sem folhas, e escamas.

— Foliatus. Com folhas .

102. Racemus. fig. 164. Cacho, he formado de hum pedunculo, que tem ramos lateraes pequenos. Vitis, Ribes Rubrum, Pbytolacca.

— a.) Simplex. Com o pedunculo, e os ramos, que naõ estaõ divididos.

— Compositus. Com o pedunculo, e os ramos divididos em muitas partes. Chenopodium viride. Vitis vinifera.

— b.) Unilateralis. Com os pequenos pedunculos, ou com as flores pegadas sómente em hum lado

— Secundus. Os pesinhos, pedicelli, ou pequenos pedunculos revirados todos para hum lado.

— Pedatus. Pedunculo commum sustenta racemos pequenos como o folium pedatum. (59)

— Conjugatus. (59)

— c.) Erectus. Elevado. (26)

— Laxus. Froxo.

— Flacidus. Como se fosse murcho.

— Dependens, pendulus. Contrario ao erectus.

— d.) Nudus. Sem folhas.

— Foliatus. Com folhas.

103. Panicula. fig. 167. As flores espalhadas em pedunculos divididos em varias partes.

Na maior parte das gramas como Panicum, Milium.

— Diffusa. Os pedicellos ou pequenos ramos do pedunculo se afastaõ muito entre si.

[p. 248]

— Coarctata. Os pedicellos, ou pequenos ramos estaõ quasi parallelos entre si.

FRUCTIFICATIO Frutificaçaõ.

104. Fructificatio. He a parte dos vegetaes, que dura certo tempo, que acaba o antigo, e principia hum novo estado.

Fructus. He a parte da planta annual unida á flor, e que succede á mesma, que em chegando ao seu estado de perfeiçaõ se despega espontaneamente da planta, e recebida na terra dá principio a huma nova planta.

Fructescentia. He o tempo, em que as sementes amadurecem.

Pelta. He huma fructificaçaõ chata, ordinariamente pegada na margem da folha.

Tuberculum. He huma fructificaçaõ formada de pontos asperos, e estes quasi formados de pós. Lichen.

Scutellum. He a fructificaçaõ com articulaçoens, concava, e com a margem elevada. Lichen.

A fructificaçaõ differe em cada huma das suas partes pelo numero, pela figura, proporçaõ, e situaçaõ.

Conhece-se pela Anthera, pelo Estigma, e pela Semente ,

Acinus. He a semente das uvas, ou o gomo do fruto do Sabugeiro &c.

Simplex. Constando a fructificaçaõ de poucas flores, e estas desunidas.

Composita, aggregata. Consta de muitas pequenas flores de figura particular, postas na mesma [p. 249] base, ou receptaculo. Syngenesia.

— Partes. As partes da fructificaçaõ saõ sete. Calyx (105), Corolla (120), Stamen (127), Pistillum (133), Pericarpium (139), Semen (148), Receptaculum. (155)

105. Calix. He a casca da planta, que se apresenta na fructificaçaõ, ou he a externa membrana da flor, de côr quasi sempre verde, que cerca juntamente a corolla, o estame, e o pistilo .

O caliz pela duraçaõ he.

— Caducus. Que cahe, quando a flor principia a abrir-se Papaver, Epimedium.

— Deciduus. Cahindo juntamente a corolla. Tetradynamia. Berberis.

— Persistens. Conserva-se até amadurecer perfeitamente o fruto. Didynamia.

— Geminus. Quando saõ dous calices.

— Nullus. Nenhum. Tulipa, Lilium.

— Simplex. Simples. Primula.

— Duplex, geminus. Duplicado. Malva. Hibiscus.

— Triplex. Tres.

— Perianthium, Derivado do vocabulo grego. Περι ανθος isto é he junto á flor. Algumas vezes se considera a bractea como periancio, como no Helleboro, Nigella hepatica.

— a.) Fructificationis. Incluindo estames, e germen.

— b.) Floris. Contendo somente estames. (127).

— y.) Fructus. Incluindo somente o fruto. (133)

O periancio differe da bractea, porque aquelle apodrece em o fruto sendo maduro, se naõ he dantes, o que naõ succede ás bracteas, ou folhas floraes.

106. I. Proprium. Incluindo só huma flor.

— a.) Monophyllum. Constando de huma só folha, [p. 250] que se inteira na base, posto que o limbo seja muitas vezes dividido. Datura, Primula.

— Diphyllum. Constando de duas. Papaver.

E assim se diz bi, tri, tetra, penta, bexaphyllum conforme o numero, isto he dividindo estas partes até á base do mesmo caliz.

— Polyphyllum. Incisoens do caliz, que chegaõ á base do mesmo, em excedendo, o numero de doze.

107. b.) Fissum. Em quanto ás incisoens he hum periancio monophyllo (106), mais, ou menos dividido até a sua metade com incisoens lineares, e as margens rectas.

Bi, tri, quadri, quinque fidum, &c. multifidum segundo o numero das incisoens; da mesma especie he bi, tri, &c. multidentatum.

— Partitum. He monophyllo, dividido como o fissum, mas as incisoens passaõ do meio, e muitas veses chegaõ até á base; porem as lacinias estaõ juntas na base, formando hum só corpo. Bi, tri, multi-partitum, dividido em duas, tres, ou muitas partes.

— Integrum. he monophyllo sem divisaõ alguma.

— Serratum, dentatum. As incisoens do caliz saõ muito breves, de maneira que representaõ dentes Hypericum.

— Ciliatum. Com pellos parallelos nas margens. Centaurea.

Em quanto á figura.

108. c.) Tubulosum. De figura quasi cylindrica.

— Patens. Sendo o limbo do mesmo caliz, ou suas lacinias mais amplas, ou as lacinias, e divisoens, saõ divergentes.

— Reflexum. Com o limbo, ou lacinias voltadas ou viradas para traz.

[p. 251]

— Inflatum. Caliz concavo á maneira de huma bexiga inchada.

— Aequale, inaequale, globosum. A’ maneira de globo.

— Clavatum. Mais grosso para a ponta.

— Erectum. Elevado, ou direito.

— Integrum. Inteiro.

— Serratum. Cortado no limbo á maneira de serra.

— Acutum. Acaba em ponta aguda.

— Truncatum. Como cortado.

109. d.) Abbeviatum, longum. Quando naõ chega, ou excede o tubo, ou as unhas da corolla.

110. e.) Obtusum. Obtuso na base (46.) Nymphaea.

— Acutum. Agudo na base (47) Primula.

— Acuminatum apice. Delgado na ponta. Hyosciamus.

— Spinosum. Com espinhos. (85)

Pela duraçaõ.

— Persistens. Que fica depois do fruto estar maduro.

— Deciduus. Que cahe com a flor.

— Caducus. Que cahe com o fruto.

— Superum. Existindo o germe, ou o principio da frutificaçaõ abaixo do receptaculo.

— Inferum. Quando o germe se acha acima do receptaculo.

Alem do periancio simples, tambem se considera o composto.

— Compositum. Constando de mais, do que duas ordens de folhas.

Squamosum. Sendo o caliz cuberto de outras tantas pequenas folhas á maneira de escamas.

[p. 252]

111. II. Commune. Contem muitas pequenas flores unidas. Aggregatae como Scabiosa. Syngenesiae como Taraxacum.

— Imbricatum. As escamas, ou pequenas folhas do caliz se sobrepõem humas por cima das outras. Taraxacum, Lactuca, Hieracium, Sonchus. (31)

— Squarrosum, Squamosum. Estas escamas se afastaõ do caliz pelo seo apice, ficando assim horizontaes, virando o mesmo apice para a parte inferior. Carduus. Coniza. Helyanthus.

— Scariosum. As escamas na sua margem saõ membranaceas, seccas, e sonoras.

— Turbinatum. Sendo de figura conica inversa, ou quando a sua base representa o apice de huma piramide conica, e a summidade do caliz representa a base.

— Calyculatum, sive auctum. Tendo huma ordem distincta de pequenas folhas, que cingem a base do caliz. Crepis. Coreopsis. Dianthus.

He de advertir, que nas plantas que naõ tem caliz, he a corolla mais grossa afim de suprir este defeito para sustentar a frutificaçaõ.

112. Involucrum. fig. 135. Differe do caliz periancio por se achar afastado da flor: he proprio das plantas umbelliferas, e falta nellas muitas vezes. He semelhante ás folhas, se acha na base das umbellas, e algumas vezes nas flores verticiladas.

— a.) Universale. f. e. Quando inclue dentro em si a umbella tanto a universal, como a particular. Eryngium. Daucus.

— Partiale. f. b. Estando debaixo da pequena umbella parcial. Scandix cerefolium.

[p. 253]

— Proprium. Caliz particular de cada flor, ou que está em cada huma das umbellas parciaes.

— b.) Mono &c. polyphyllum. (106. 107) De huma folha, de duas ou de muitas. Bupleurum.

— Diphyllum. De duas folhas Euphorbia.

— Triphyllum. De tres folhas. Butomus.

— Tetraphyllum. De quatro. Alisma.

— Hexaphyllum. De seis. Daucus.

113. Gluma. fig. 134. a. Caliz proprio das gramas: elle, he formado de pequenas folhas concavas, que se unem. Pelo numero das valvas se diz uni, bi, tri, valvis, e apenas consta de seis.

Valvae. Saõ laminas seccas, que resistem à chuva, tem a rigeza de papel, e quasi sempre saõ compridas.

— 114. a.) Uniflora. Que contem huma só flor, e esta, ou he perfeita com estames, e pistillo, ou sòmente tem estames, ou tem pistillo. Panicum, Phalaris.

— Biflora. Contendo dous flosculos.

— Multiflora. Tendo mais, que dous flosculos. Triticum.

— b.) Univalvis. Se a flor alem das valvas, que servem de corolla, vem cuberta com huma só valva, ou escama.

— Bi-multi-valvis. A flor tem duas &c. escamas, ou valvas, ou muitas; seis Hordeum.

— c.) Colorata. De outra côr, que naõ seja a côr verde herbacea.

— Glabra. (48)

— Hispida. (52)

115. Arista. fig. 134. b. Pragana, he a ponta feita á maneira de sovella, que está posta acima da gluma. Avena.

[p. 254]

— a.) Mutica. he a gluma, que naõ tem arista, ou pragana.

— Terminalis. A arista sahe do apice da valva.

— Dorsalis. A pragana está pegada na parte externa, e convexa, ou dorso da valva, ou no lado exterior da gluma. Avena.

— b. Recta. Quando he extende perpendicularmente.

— Tortilis. Como huma corda torcida, ou em espira.

— Flexa. Arista, que tem no meio hum nó torcido. Avena.

— Geniculata, articulata. Com nós, ou articulaçoens. Stipa plumosa.

— Recurvata. Arqueada para a parte exterior.

116. Amentum. fig. 137. He hum caliz produzido do receptaculo commum, filiforme, paleaceo, gemmaceo, ou com gomos. Juglans.

— Squamosum. Quando os flosculos estaõ guarnecidos de escamas. Carpinus.

— Nudum. Sem escamas.

Pericarpium. Fruto, que sahe do amento, que representa huma figura conica.

Strobilus. De figura conica.

— Arista. Estando a corolla pegada ao caliz com pequeno pedunculo.

Rachis. He o receptaculo filiforme nos amentos.

117. Spatha. fig. 132. 133. Nos Liliaceos, he o caliz do Spadix. (164) aberto, ou quebrado pelo seu comprimento, ou huma bainha fendida, ou aberta, longitudinalmente, membranacea, rugosa, e quasi sempre secca. Narcissus. Palmas.

— Univalvis. fig. 132. Consta de huma só folha [p. 255] fendida, ou rachada longitudinalmente, ou que se abre em hum lado. Arum. Narcissus, Lencojum.

— Bivalvis. fig. 133. Huma bainha dividida quasi até á base em duas lacinias, ou em duas partes.

— Dimidiata. Consta de huma só valva aberta desde a base até ao apice á maneira de hum ovo cortado longitudinalmente ao meio.

— Monophylla. De huma só folha. Narcissus.

— Diphylla. De duas folhas. Stratiotes imbricata. Musa.

— Imbricata. Com escamas dispostas á maneira de telhas. Musa.

118. Calyptra. fig. 136. Caliz proprio dos musgos, que vem a ser hum pequeno operculo, ou tampa, que cobre a anthera. Polytrichum commune.

— Recta. Sendo este caliz calyptra perpendicular.

— Obliqua. Sendo este caliz calyptra posto obliquamente, ou virado para algum lado.

119. Volva. fig. 139. b. Chama-se impropriamente caliz: elle he huma membrana (para assim me explicar) que une a periferia do pileo (vid. infr.) dos cucumellos antes da expançaõ, depois da qual se dilacera perdendo a semilhança do caliz.

— Aproximata. fig. 139. a. Sendo contigua ao pileo, ou á cabeça.

— Remota. Distante do pileo.

— Remotissima. Muito mais distante.

120 Corolla. He o libro da planta, que se acha extendido na flor, ou he huma membrana interna da flor, ou huma folha, ou pequenas folhas, de substancia mais tenra, sempre linda, e differente da cór do caliz.

A corolla se distingue do Periancio, porque a quella, pela situaçaõ, alterna com os estames, e este está opposto aos mesmos.

[p. 256]

— Aequalis. As partes da corolla naõ saõ iguaes pela figura, tamanho, e proporçaõ.

— Inaequalis. As partes da corolla naõ saõ iguaes no tamanho, mas com a proporcaõ dellas, formaõ huma flor regular.

a.) As partes da corolla.

Petalum, e Nectarium.

Petalum. He um tegumento corallaceo da flor, ou a parte da corolla dividida em muitas partes. Usa-se deste termo commummente, quando a corolla he composta de pequenas folhas, ou laminas desunidas entre si, e que tambem estaõ desunidas na base.

Partes. As partes do petalo saõ.

Tubus. fig. 142. a. He a base inferior de figura cylindrica. A parte inferior da corolla monopetala feita á maneira de canudo. Primala veris, Crocus.

Tubi orificium. A abertura superior do canudo, ou abertura no meio da corolla.

Tubus perforatus. Aberto em ambas as extremidades.

— Caecus. Fechado em huma extremidade; e sendo comprido entaõ chama-se calcar, e pertence ao nectario.

Unguis. fig. 144. a. He a parte inferior do petalo, que se pega ao receptaculo, ou á base da flor, que consta de muitos petalos.

Limbus. fig. I42. b. He a parte superior extendida da corolla monopetala. Este ou he integer inteiro sem alguma divisaõ, ou he laciniatus dividido em varias partes, ou abas.

— Fissus. Naõ chega a divisaõ até ao meio.

Lacinia. Saõ partes da corolla, em que está dividido o limbo. Laciniae duae. Alfine, Circea; tres [p. 257] Holosteum. quatuor, Lichnis. Quinque, Reseda.

Lamina. fig. 144. b. He a parte superior, extendida da corolla polypetala, ou de muitos petalos, que forma hum angulo com o ungue. Veronica austriaca.

121. b. Monopetala. Corolla, que consta de hum só petalo. Anagalis. Convolvulus, Primula.

— Dipetala. De dous petalos. Circaea. Tripetala de tres Alisma, Sagittaria, tetrapetala, de quatro as plantas da classe da Tetradynamia. Pentapetala de cinco, as umbelliferas. Hexapetala de seis Tulipa, Lilium. Enncapetala de nove. Liriodendrum.

— Polypetala. (106) Mais de nove petalos, os quaes se contaõ no lugar onde estaõ pegados. Hepatica.

— Apetala: sem petalos.

— 2-3-4- Multidentata. Com dous, tres, ou muitos dentes, ou incisuras agudas, e pequenas.

— Fissa. 2-12- Multifida. (107)

— Partita. 2-Multipartita. (107)

— Bifida. Dividida em dous com divisoens pouco profundas Utricularia. trifida, em tres, Alisma. quadrifida, em quatro Rinanthus, quinquefida em cinco Nicotiana. Sexfida Pavia Oectofidas, em oito Tormentilla. decemdida, Potentilla, Fragaria. duodecenfida, Lythrum.

Corolla universalis. Nas flores agregadas como Globularia, Scabiosa, &c. que constaõ de muitos flosculos postos em hum caliz commum. Entende-se por corolla universal todo este ajuntamento de flores.

122. c.) Regularis aequalitate. Corolla regular na [p. 258] igualdade, quando o limbo, ou lacinias na corolla monopetala, e as laminas na corolla polipetala saõ iguaes no tamanho, e na figura. Lychnis. Aquilegia.

— Irregularis. Irregular, quando as partes do limbo, ou da lamina taõ differentes pela figura, grandeza, e proporçaõ. Echium vulgare. Aconitum. Lamium.

— Inaequalis. Quando as ditas partes se correspondem naõ no tamanho, mas só na proporçaõ; demaneira, que se forma huma flor regular. Butomus.

— Aequalis. Sendo as ditas partes iguaes na grandeza, e proporçaõ.

123. d.) Pela figura.

— Globosa. Que reprezenta quasi a figura de hum globo. Hyacintbus bottyoides. Cucubalus.

— Clavata. Mais grossa na parte superior. Silene.

— Reflexa. Cujo limbo está revirado para traz. Asclepias.

— Erecta. O Limbo elevado. Primula. Nicotiana.

— Campanulata, campaniformis. fig. 132. Barriguda, sem tubo. Campanula, Tulipa.

— Infundibiliformis. O limbo de figura de huma piramide conica inversa posta sobre hum tubo, como hum funil. Primula veris, Cynoglossum officinale.

— Hipocrateriformis. fig. 142. Sendo o limbo chato posto acima de hum tubo. Myosotis. Vinca. Iasminum.

— Rotata. Constando a corolla de hum limbo chato sem tudo, representando assim huma roda. Borrago. Anagallis. Lysimachia.

— Caryophillata. Quando os petalos sahem para [p. 259] fora do caliz, como de hum tuberculo. Caryophilli, Linum.

— Rosacea. À maneira de rosa com a unha muito peqena.

— Malvacea. Como a flor da malva, cujos petalos estaõ unidos na sua base.

— Ringens. He a corolla irregular com o limbo dividido em dous beiços.

— Labiata. He o mesmo que ringens, como a bocca de hum animal estando aberta, a arreganhando elle os dentes.

Na corolla labiada .

Rictus. He o espaço, ou abertura dos dous beiços.

Faux. He a abertura do tubo da corolla, onde o tubo acaba entre as lacinias, os beiços da corolla; cujo tubo, ou he apertus abertos, ou nudus nú, clausus fechado, coronatus coroado com pellos, &c. ou téctus cuberto.

Galea. He o beiço, ou labio superior.

Palatum. Paladar he huma corcova, ou prominencia na fauce da corolla.

Calcar. He o nectario formado da corolla extendida em figura conica.

— Laciniata. O limbo da corolla cortado em varias partes, ou abas.

— Urceolata. A’ maneira de pequeno jarro nos lados ençado, ou largo.

— Cyathiformis. Corolla cylindrica, que está dilatada para a parte superior, ou á maneira de hum copo de caliz.

— Connivens. Quando os lobos, ou abas, ou lacinias do limbo se avisinhaõ entre si com as suas extremidades.

[p. 260]

— Lacera. O limbo está cortado em muitas partes delgadas.

— Personata. Chama-se assim a corolla pela semelhança, que tem com a cabeça de hum animal. Esta he a corolla ringens, ou labiata com os beiços, ou labios compridos, e fechados, de maneira, que naõ aparece o paladar. Antirrhinum linaria. Euphrasia.

— Cruciata. fig. 144. Corolla de quatro petalos, regular, com os petalos iguaes, dispostos á maneira de cruz. Brassica. Cheiranthus cheiri.

— Tetra, pentapetala. Corolla irregular de quatro, cinco petalos.

— Concava. Concava no limbo, ou nas laminas.

— Patens. Com o limbo, ou laminas estendidas horizontalmente.

— Patentissima. Com o limbo horizontal.

— Papillionacea. Á semelhança quasi de borboleta: esta corolla consta de quatro petalos irregulares, ou desiguaes. Pisum. Lathyrus.

Carina, concha. He o petalo inferior do feitio de barco.

Alis. Saõ os petalos lateraes hum em cada lado da flor.

Vexillo. He o petalo superior quasi sempre dividido em duas partes na base, ou na unha, que inclue os estames, e o pistillo.

— Rosacea. Sendo regular, e de cinco petalos, como nas umbelliferas; quando consta de muitos petalos dispostos em circulo. Rosa, Ranunculus. Sendo seis petalos d e, chama-se planta Liliacea. Tulipa, Asphodelus.

— Anomala. Corolla, de muitos ineguaes petalos com nectario. Tropaeolum indicum.

[p. 261]

124. e.) Composita. Chama-se corolla composta, quando estaõ muitas pequenas flores em huma base, ou receptaculo commum, ou em hum caliz commum. (111), e tambem ao mesmo tempo as antheras de cada flor estaõ unidas entre si formando hum cylindro.

— Ligulata, seu semiflosculosa Tournefort. Quando o limbo das pequenas corollas dos flosculos na parte exterior está extendido, e he mais comprido, formando huma pequena correa.

— Tubulosa, seu flosculosa de Tournefort. Cada huma das pequenas corollas saõ de feitio de canudo, e quasi iguaes.

— Radiata. As pequenas corollas do disco da flor commua, ou que estaõ no meio, saõ tubulosas, e as corollas, que estaõ na circunferencia saõ liguladas; e assim Tournefort chama a estas flores flores radiati. Aster. Jacobæa.

— Floribus tubulosis. A flor consta sómente destas flores tubulosas. Centaurea.

— Floribus subnudis. Quando os flosculos da circunferencia estaõ quasi sem corolla. Artemisia.

— Undulata. (53) Gloriosa.

— Plicata. (53) Convolvulus.

— Torta. (170) Asclepias, Vinca.

— Revoluta. Estando o limbo, ou lacinias della reviradas para baixo, e retorcidas com os apices para cima. Asparagus.

Considerada a corolla pela sua margem.

— Integra. Inteira.

— Divisa. Dividida em algumas partes.

— Serrata. Cortada á maneira de serra. Tilia.

— Dentata. Com incisuras como dentes. Sideroxylon.

[p. 262]

— Crenata. V. Folium crenatum. Linum.

— Hirsuta. V. Folium. Hypericum.

— Ciliata. V. Folium. Ruta. Tropeolum.

Pela duracaõ.

— Marcesens. Que se murcha sem cahir. Campanula. Orchis. Cucumis.

— Caduca. Cahe quando a flor se abre. Thalictrum.

— Persistens. Permanece até o fruto amadurecer. Nymphæa.

— Decidua. Que cahe juntamente com a flor. Actaea.

Observ. Quando falta a corolla pelo ordinario o periancio, ou caliz he corado com outra côr, que naõ he a côr verde da planta; e isso principalmente no tempo da florescencia. Ornithogalum. Persicaria. Poligonum.

Quando o caliz, e a corolla tem menos côr, entaõ muitas vezes as folhas tem outra côr alem da verde. Amaranthus tricolor.

Flos. Flor.

— Incompletus. Faltando o caliz, ou outra parte necessaria á frutificaçaõ.

— Completus. Existindo tudo o que he necessario.

— Nudus. Naõ existindo caliz.

— Seminudus. Quando em lugar do caliz periancio ha alguma bractea, ou folha floral.

— Apetalus. Sem corolla.

— Discoideus. A flor naõ tem raios; mas com tudo existem flosculos parciaes.

— Capitatus. Chama-se a flor, cujo caliz, he de figura oval, formando hum collo, donde sahem os flosculos. Carduus.

126. Nectarium. fig. 145. a. Parte da flor, que encerra o nectar da mesma flor, ou hum humor [p. 263] doce como o mel. O tubo das fiores monopetalas quasi sempre contem mél.

— Campanulatum. fig. 146. a. Vid. Corolla.

— Cornutum. fig. 147. a. Á maneira de ponta. Aconiti.

— Cornutum, sive calcaratum in calice. fig. 148. a. Como hum esporaõ, ou feito á maneira de ponta no caliz; Tropaeoli, Parnassiae.

— Proprium. Que naõ existe nos petalos; mas separado, e está pegado ao caliz, ou receptaculo commum, ou ao germe. Delphinium consolida.

— Calycinum. Na base do caliz monophillo.

— Petalinum. Nos petalos, como na base do tubo Lamium, na unha do petalo. Orchis, Lilium.

— Saccatum. Junto do sacco da corolla de varias flores, ou nas corollas monopetalas em huma cavidade ao pé da base. Antirrhinum majus.

127. Stamina. fig. 149. a, e. fig. 150. 143. d. e. Saõ as entranhas, ou vasos exteriores para a preparaçaõ do pollen, ou esperma.

Os estames saõ aquelles fios, ou filamentos, que estaõ ao redor do germe, e que nos seus apices tem pollen, ou pó, que fecunda o germe.

As partes. Saõ filamentum, anthera, pollen; este he o instumento masculino.

Filamentum. fig. 150 a. 149. c. 143. d. He a parte, que sustenta, une a anthera (131), ou he o pè da anthera, pelo qual esta se une á planta; ás vezes faltaõ totalmente os filamentos, ou saõ taõ pequenos, que apenas apparecem, e entaõ contaõ-se as antheras .

Os filamentos differem pelo numero, pela figura, proporçaõ, e situaçaõ.

As antheras differem. Pelo numero, pelas [p. 264] separações, ou divisoens, pela falta dellas, pela figura, pelo modo de se abrir, pela uniaõ com os filamentos, ou entre si, e pela situaçaõ.

Pelo numero dos estames, ou filamentos. Monandria, quando he hum só; Diandria dous. Triandria tres. Tetrandria quatro. Pentandria cinco. &c. ou monostemonis, distemonis; ou por alguns Botanicos, significa o mesmo, que monanthera, dianthera com huma, com duas antheras.

Laciniis. (120). Tendo o filamento hum apendis, ou lacinia. Salvia, Fumaria.

128. Pela figura. Os filamentos.

— Capillaria. Sendo delgados como os cabellos; da mesma grossura em todo o seu comprimento. Plantago.

— Plana. Chatos, largos, delgados á maneira de huma membrana (53). Ornithogalum. Allium porrum.

— Cuneiformia. (39) Do feitio de huma cunha. Thalictrum.

— Spiralia. Torcidos como huma espira. Hirtella.

— Subulata. (40) Tulipa.

— Emarginata. (46) Allium porrum.

— Reflexa. (33) Gloriosa.

— Hirsuta. Cubertos de huma laã alguma cousa rija. Verbascum Thapsus. Tradescantia. Anthericum.

129. Pela inserçaõ, ou lugar onde os filamentos estaõ pegados.

— Calyci opposita. Oppostos, ou postos de fronte de cada lacinia do caliz. Urtica.

— Calyci alterna. Postos entre as lacinias do caliz.

— Corollae inserta. Em muitas corollas monopetalas estaõ os estames, ou filamentos pegados á corolla; [p. 265] raras vezes nas polypetalas. Tulipa, Elaeagnus.

— Calyci inserta. Pegados na parte interior do caliz, raras vezes se observa isto nas flores sem corolla. Rosa, e em toda a classe Icosandria.

— Pistillo inserta. Pegados ao pistillo. Orchis &c. na classe Gynandria.

— Receptaculo inserta. Quando os estames estaõ pegados na base da flor, ou do receptaculo, onde estaõ tambem pegados o caliz, e a corolla; isto he o mais commum.

130. Pela proporçaõ.

— Æqualia. Tendo todos o mesmo comprimento

— Inaequalia. Quando saõ desiguaes, alguns maiores, e outros menores. Lichnis, Daphne, Saxifraga.

— Irregularia. Sendo differentes entre si, pela figura, tamanho, e direcçaõ. Lonicera periclimenum. Didynamia.

— Longissima. Muito compridos. Plantago.

— Brevissima. Muito breves respectivamente á corolla, ou ao caliz nos apetalos. Triglochin.

— Connata. Estando unidos entre si, formando hum só corpo, ou dous &c. como nas classes Monadelphia, Diadelphia, Polyadelphia.

— Libera. Que naõ estaõ unidos.

Stamina castrata. Se os estames faltaõ totalmente; ou somente as antheras necessarias para a frutificaçaõ .

131. Anthera, seu apices, seu Capitula, seu testicula. fig. 143. e. 149. f. g. fig. 150. b. He a parte da flor prenhe do pollen, ou esperma (132), que vem lançando fora, quando a anthera está madura. Nos musgos o seu capitulo he a anthera.

[p. 266]

Pileus fungorum. He hum segmento de esfera mais, ou menos grande, estendido horizontalmente, debaixo do qual suppoem alguns Botanicos, que existe a sua frutificaçaõ; quando outros consideraõ os cucumelos como pertencentes ao reyno animal.

Antherae, vel pares. A duas e duas.

— vel plures. Muitas.

— vel pauciores. Menos, que os filamentos.

— Connatae, coalitae. Varias antheras estaõ unidas fortemente entre si; ou quando formaõ hum só corpo, como na classe Syngenesia.

— Lateralis. A anthera pegada pelo seu lado ao filamento. Paris. Asarum.

— Versatilis, incumbens. A ponta do filamento se pega no meio do lado da anthera. Tulipa, Gramina.

Anthera unica. Huma só em cada hum filamento, na maior parte das flores; huma em tres filamentos. Cucurbita; huma em cinco filamentos na classe Syngenesia.

Antherae duae: Duas antheras em hum só filamento; Mercurialis; tres antheras em hum só filamento, Fumaria; cinco em tres filamentos Brionia; cinco em cada filamento. Theobroma.

Loculi. Saõ concameraçoens, ou cavidades, da anthera, nas quaes está o pollen; e que se distinguem bem quando o pollen sahio.

Segundo o numero dos ditos loculamentos he que se denominaõ as antheras .

— Bi-tri, quadri-multiloculares. Anthera com dous, tres &c. loculos.

Unicus, com hum loculo, ou cavidade. Mercurialis.

Geminus, dous, Helleborus; ter tres, Orchis; [p. 267] quater quatro, Fritillaria; por isso he que se diz anthera unilocular, bilocular &c.

Apertura, Dechiscentia. Abertura da anthera pela qual sahe, ou se lança o pollen da sua cavidade, ou loculo, a qual está em hum lado da anthera no Leucojum; em muitas plantas tem as antheras esta abertura no apice Solanum; outras desde a base atè ao apice, Epimedium. fig. 49. f.

Figura da anthera.

— Oblonga. Muito comprida. Lilium.

— Globosa. Á maneira de globo Mercurialis.

— Angulosa, angulata. Com angulos. Tulipa.

— Sagittata. De figura de huma setta. Crocus.

— Cornuta. Que acaba em ponta. Erica, Pyrola.

Pela connexaõ, ou uniaõ com o filamento.

— Apice. Une-se pelo seu apice. Colchicum.

— Basi. Pela sua base, na maior parte das flores.

— Latere. Pelo lado. Canna.

— Nectario. Pelo nectario. Costus.

Situaçaõ, ou lugar nos filamentos.

— Apice. Na ponta do filamento, ordinariamente.

— Latere. Em hum lado. Paris. Asarum.

— Pistillo. Ao pistillo. Aristolochia.

— Receptaculo. Ao receptaculo. Arum.

132. Pollen. fig. 151. a. He o pó da flor, cujo pó sendo humedecido por hum humor particular rompe-se e lança huns atomos elasticos. A figura 149. f. reprezenta este pó subtil visto com o microscopio; cum halitu elastico, s: aura seminali b. no tempo da sua expulsaõ. Needham decovert. microscop. p. 83. t. 5. fig. 5.

133. Pistillum. fig. 143. 149. d. 150. a. 152. He huma parte da flor posta no meio, pela qual entra o pollen, ou a aura seminal no germe, ou [p. 268] ovario para a fecundaçaõ; està cercado dos filamentos, e está posto geralmente entre as antheras, e consta de germe, stilo, e estigma.

Os pistilos saõ differentes.

Em quanto ao numero, ás lacinias, á figura, comprimento, grossura, e situaçaõ.

O Pistillo consta de Germe, Stilo, e estigma.

134. Germen fig. 143. a. 149. b. 135. a. O germe he o principio do fruto, que existe na flor, principalmente no mesmo tempo, em que as antheras lançaõ o pó. Corresponde ao ovario, e está na parte inferior da flor.

— Superum. O germe incluido na corolla superior ao caliz posto acima do receptaculo, ou base da flor; ou o caliz fica com a sua base inferior ao germe. Paris, Prumus, Cerasus. Berberis. Pulmonaria.

— Inferum. O Germe está posto inferiormente á corolla; ou está debaixo do receptaculo da flor, ou quando o caliz se muda em fruto, segundo Tournefort; e assim vem a ser flos superus de Linneo. Pyrus communis. Pyrus malus, Gallium.

135. Stylus. fig. 143. b. 149. c. 152: b He a parte do meio do pistillo, ou huma especie de pedunculo, que está acima do germe, e sustenta o estigma (137); ou como huma especie de canudo, pelo qual passa a aura seminal, que fecunda o germe.

Pelo numero se determinaõ algumas ordens no sistema de Linnéo como mono hum, di dous &c. Polygina de muitos; considerando-se este como a femea.

Pela figura.

— Cylindricus. (15) De figura cylindrica.

[p. 269]

— Filiformis. Como hum fio, e de igual largura em todo o comprimento.

— Setaceus. Á maneira de seda.

— Crassus, angulatus. (15) Canna.

— Subulatus. (56) Geranium.

— Capillaris. (128) Ceratocarpus, Rumex.

— Clavatus. Mais grosso superiormente (93) Leucojum vernum.

Pela duraçaõ.

— Persistens. Que dura muito tempo. Tetradynamia.

— Marcescens. Que se murcha logo, que se fecunda o germe.

136 Pela proporçaõ aos estames. (64.).

— Longissimus. Muito mais comprido, que os estames, Campanula, Zea Mays. Scrozonera.

— Brevissimus. Muito mais breve, que os estames.

— Nullus. Nenhum. Papaver.

— Longitudine staminum. Do comprimento dos estames na maior parte das flores. Nicotiana.

— Crassior. Mais grosso, que os estames. Leucojum.

— Tenuior. Mais delgado, que os estames. Ceratocarpus.

— Aequalis. Igual na grossura aos estames. Lamium.

Pela divizaõ, que naõ chega até a sua base.

— Bifidus. Dividido em dous, formando angulo muito agudo. Polygonum persicaria.

— Dichotomus. Divide-se em dous; mas estas divizoens formaõ hum angulo recto. (22)

— Bi, tri, multifidus. Dividido em duas, tres ou muitas partes; em quatro partes quadrifidus Campanula; em cinco quinquefìdus, Geranium.

O Pistillo está quasi sempre no apice e summidade do germe.

[p. 270]

Acima, e debaixo do germe. Euphorbia.

Ao lado do germe na classe, Icosandria, Polyginia.

137. Stigma. fig. 143. c. 149. d. 152. c. He a summidade, ou apice do pistillo, humida pelo humor, que serve para romper as particulas do pó, ou pollen, do qual sahe a aura seminal, ou fecundante.

O estigma corresponde aos genitaes das mulheres.

Pelo numero. Quasi sempre hum só estigma.

Dous, Jasminum. Syringa.

Tres, Campanula.

Quatro, Epilobium.

Cinco, Pyrola.

— Lacinia convoluta. A lacinia, ou aba do estigma enrolada. Crocus.

— Revoluta. Virada para traz. Dianthus, Taraxacum, Campanula.

— Flexa sinistrorsum. Dobrada para a esquerda. Silene.

— — Dextrorsum. Á direita. Cucubalus.

— Sexpartitum. - O estigma dividido em seis partes. Asarum.

— Multifidum. Dividido em muitas partes.

138. Pela figura.

— Fissum. Rachado.

— Capitatum. Que forma como huma cabeça. Vinca.

— Globosum. De figura de globo. Primula. — Ovatum. Oval. Gentiana.

— Obtusum. Obtuso. Andromeda.

— Cordatum. De figura de coraçaõ. Rhus.

— Truncatum. Como cortado. Lathraea.

— Oblique depressum. Abaixado obliquamente. Actaea, Daphne.

[p. 271]

— Emarginatum. V. fol. Cynoglossum. Pulmonaria.

— Orbiculatum. V. fol. Berberis. Lythrum.

— Peltatum. V. fol. Nymphæa, Papaver.

— Coroniforme. Disposto á maneira de coroa. Pyrola. Erica.

— Cruciforme. De figura de cruz. Populus.

— Uncinatum. Virado como hum gancho. Viola.

— Canaliculatum. V. fol. Colchicum.

— Concavum. Concavo. Viola.

— Angulatum. Com angulos. Triangular. Lilium.

— Trilobum. Com tres abas. Tulipa.

— Plumosum. Com pellos como huma pluma. Rheum. Gramina.

— Pubescens. V. folium. Cucubalus.

— Barbatum. V. fol. Vicia. Lathyrus.

— Striatum. V. fol. Papaver.

— Filiforme. V. fol. Zea Mays.

— Longitudine styli. Do comprimento do stylo. Portulaca.

— Foliaceum. Do feitio de huma folha. Iris.

Pela duraçaõ.

— Persistens. Que fica ainda que o fruto seja maduro. Nymphæa, Papaver.

— Marcescens. Que murcha ordinariamente com o stilo.

139. Pericarpium. Entranha, ou utero cheio de sementes, as quaes em sendo maduras logo o dito pericarpio as deita fora.

— Inflatum. Sendo do feitio quasi de huma bexiga, que naõ está totalinente cheio de sementes. Fumaria cirrhosa.

— Articulatum. Com nós, ou articulaçoens. Raphanus.

— Prismaticum. Sendo linear, ou da mesma [p. 272] largura em todo o seu comprimento com os lados chatos.

— Turbinatum. Quando a base do fruto se vai fazendo mais delgada; Pyrus.

— Contortum. Torcido á maneira de espira. Thalictrum.

— Acinaciforme. O fruto está comprimido nos lados com hum angulo longitudinal obtuso, e outro agudo á maneira de faca. Mesymbrianthemum.

— Nidulantibus seminibus. Tournefort. As sementes em huma baga estaõ espalhadas pela polpa.

— Echinatum. Cuberto de espinhos como o echino, ou porco espinho.

— Torosum. Tendo varias prominencias, de modo, que parece corcovado. Phytolacca.

As especies de pericarpio saõ. Capsula. Siliqua. Folliculus. Drupa. Pomum. Bacca. Strobilus. Semen.

140. a.) Capsula. fig. 159. 160. 161. Pericarpio, ou fruto concavo, que se abre com regularidade. Fritillaria imperialis.

— Uni-bi-tri-multi-capsularis. Saõ huma, duas tres, ou muitas capsulas unidas na base, as quaes se distinguem bem pela parte externa.

— Unicapsularis. De huma capsula. Lychnis.

— Bicapsularis. De duas. Pæonia. Asclepias.

— Tricapsularis. De tres. Veratrum. Delphinium.

— Quadricapsularis. De quatro. Rhodiola.

— Quinquecapsularis. De cinco. Alquilegia.

— Multicapsularis. De muitas. Caltha.

Partes da capsula.

Valvulæ. fig. 160. a. As valvas, ou paredes do fruto, que o cobrem externamente; estas paredes unem-se por meio de suturas.

— Uni-bi-tri-quadri-multi-valvae. Capsula de huma, [p. 273] de duas, de tres, &c. de muitas valvas, ou paredes.

— Bivalvis. De duas valvas, Chelidonium.

— Trivalvis. De tres. Viola.

— Quadrivalvis. De quatro. Oenothera.

— Quinquevalvis. De cinco. Hottonia.

Loculamenta. fig. 160. d. Saõ concameraçoens, ou cavidades vazias no interior da capsula para conter as sementes.

— Uni-bi-tri-multilocularis. Denomina-se a capsula pelo numero de taes cavidades.

— Unilocularis. Capsula, que tem sómente huma cavidade. Primula.

— Bilocularis. Duas cavidades. Hyosciamus.

— Trilocularis. De tres. Lilium.

— Quadrilocularis. De quatro. Evonymus.

— Quinquelocularis. De cinco. Pyrola.

— Sexlocularis. De seis. Asarum.

— Octolocularis. De oito.

— Decemlocularis. De dez. Linum.

— Multilocularis. De muitas. Nymphæa.

Dissepimenta, fig. 160. b. Especies de diafragmas, ou paredes interiores da capsula, ou fruto, as quaes o dividem internamente em varias cavidades, ou concameraçoens.

— Parallelum. Sendo parallelo ás paredes, ou valvas externas da capsula. Lunaria.

— Transversale. Posto á través das valvas concavas.

— Contrarium. Quando forma hum angulo recto com as ditas valvas. Thlaspi.

Columella. fig. 160. c. He huma pequena coluna, que une em o centro do fruto as paredes internas, e juntamente as sementes.

[p. 274]

— Di-tri-cocca. He a capsula bi-tri-locular, que naõ contem em cada cavidade mais que huma semente.

— Di-cocca. Mercurialis.

— Tricocca. Capsula com tres nós prominentes, ou elevados, e dividida internamente em tres loculamentos, ou cavidades. Euphorbia Esula. Ricinus.

— Didyma. Capsula, que tem externamente duas corcovas.

As sementes na capsula estaõ pegadas, ou na parte superior, ou na inferior, ou no meio, ou lateralmente a humas especies de traves.

140. b.) Siliqua fig. 155. He hum pericarpio de duas valvas, concavo, cujas sementes, estaõ pegadas ao comprimento de ambas as suturas, ou unioens das duas valvas. Diz-se siliqua quando o comprimento excede muito á largura.

Silicula. Ou pequena bainha, ou siliqua, he quando o comprimento apenas excede a largura, ou he quasi igual.

Pela figura.

— Orbiculata. (38) Clypeola.

— Cordata. (42) Lepidium.

— Obcordata. (34) Thlaspi Bursa pastoris.

— Lobata. (43) Biscutella globosa. Crambe.

— Lanceolata. (40) lsatis.

— Subrotunda. (38) Bunias.

— Triquetra. Com tres.

— Tetragona. Com quatro angulos e com os lados chatos longitudinalmente. Erysimum.

— Bivalvis. Abrindo-se pelo comprimento como huma porta de pares.

— Compressa. (54) Com os lados oppostos muito visinhos entre si, Thlaspi.

[p. 275]

— Torulosa. Com varias eminencias em todo o comprimento, por isso fica sendo corcovada. Raphanus. Cochlearia.

— Articulata. As eminencias cercaõ igualmente a siliqua, de maneira, que entre humas, e outras ficaõ espaços mais delgados, e iguaes; e assim parece com articulaçoens. Raphanus.

141. Dissepimentum. O diafragma, ou parede interna da siliqua. (139)

— Parallelum. Quando a superficie, ou disco do diafragma está opposto ao disco da valva. Lunaria. Draba.

— Transversum, coutrarium. Se a margem está virada contra a superficie, ou disco das valvas, formando com ellas angulos rectos.

142. Legumen. fig. 154. He hum fruto de duas valvas, mais ou menos comprido, cujas sementes estaõ pegadas somente a huma, ou a outra sutura, e somente para cima. Lupinus.

Pela figura.

— Ovatum. (38)

— Rotundatum. (40) Astragalus.

— Lineare. (40) Galega.

— Teres. (54) Lotus.

— Rhombeum. (41) Ononis.

— Turgidum. Inchado como huma bexiga, concavo, e cheio de sementes. Ononis, Genista, Cicer.

— Inflatum. Inchado como huma bexiga, concavo, mas naõ cheio de sementes. Colutea.

— Spirale. Virado como a espira. Medicago.

— Contortum. Entortado. Medicago sativa.

— Articulatum. Mais delgado de espaço em [p. 276] espaço. Coronilla, Hedysarum.

— 1-2-loculare. (139) De huma cavidade, a maior parte, de duas. Astragalus.

143. Folliculus, Conceptaculum. fig. 153. He hum fruto, que representa hum pequeno vaso, muitas vezes estendido por causa do ar, concavo internamente; ou he hum pericarpio de huma só valva, que se abre ao comprido em hum lado, e que naõ tem as sementes pegadas á sutura. Vinca, Asclepias vincetoxicum.

Folliculo estendido pela polpa. Tabernamontana, Hellebrus.

1-2-valvis. Se se divide em huma, ou duas valvas, quando amadurece.

Pela figura das valvas.

— Lobatus. (43)

— Erectus. (33)

— Refractus. (91)

144. Drupa. fig. 157. Fruto, ou pericarpio, que externamente he de huma substancia como de coiro, e internamente he grosso, carnoso, cheio, sem valvas, que contem huma noz. (154) Amygdalus, Prunus.

— Succulenta. Que contem humor. Prunus, Cerasus.

— Sicca. Sem humor. Amygdalus communis.

145. Pomum. fig. 156. Pera, maçã, he hum fruto cheio de carne, ou polpa, que cerca a capsula, que está no meio; ou he fruto, que está cheio, sem valva, que contem huma capsula. (139)

Pela figura.

— Turbinatum. (139) Pyrus communis.

— Globosum. De figura de globo. Pyrus malus.

— Loculamentis 1-2-3-4-5-loculare. Pelas cavidades que a sua capsula tem.

[p. 277]

Umbilicus Fructus. Embigo, ou cavidade, que o fruto tem, que ficou no lugar onde existia a base, ou receptaculo da flor Supera, e quasi sempre cercada do caliz secco Pyrus.

146. Bacca. fig. 158. Baga, fruto cheio, sem volvas, que contem sementes sem capsula. Vitis suculenta. Solanum.

A baga denomina-se pelo numero das sementes.

— Mono-di-tri-&c. polysperma. Baga de huma, duas, tres, ou de muitas sementes.

— Loculamentis. Na baga, que naõ está muito madura, e molle distinguem-se as cavidades, ou loculamentos, em que estaõ as sementes.

— Recutita. Baga semelhante na figura á bolota, e quasi cuberta com prepucio. Taxus.

— Semina nidulantia. Quando as sementes estaõ espalhadas na baga pela polpa.

147. Strobilus, Conus. fig. 138. He fruto formado do mesmo amento (116) com escamas rijas

Pela figura.

— Conoideus. De figura conica.

Coni. Saõ especies de Amento compostos de escamas rijas, duros, como pao.

— Globosus. De figura globosa.

148. Semen. Semente he a parte da planta, que cahe, e contem o principio de outra planta fecundada pelo pollen. (132)

A parte essencial da semente he.

Corcullum. He o mesmo principio, ou rudimento da planta na semente perto do hilo. O Corculo no principio da vegetaçaõ, extende as suas duas partes.

Plumula. He a parte escamosa do corculo ascendente.

[p. 278]

Rostellum. He a parte simples do corculo descendente, ou a base da plumula, que forma a raiz, formando a plumula o tronco, ou caule.

O ser, ou essencia da semente. Consiste no corculo, o qual está pegado ao cotyledon, e he cuberto pelo mesmo, e depois he todo cuberto com huma membrana, ou tunica.

Propagines muscorum. Saõ sementes sem tunicas, e cotyledones de maneira, que o corculo está nû, e assim o rostello está pegado ao caliz,

149. As partes menos essenciaes da semente, mas que existem em todas as sementes, excepto as dos musgos, saõ.

Cotyledon s: Placenta. He hum corpo, ou folha grossa no lado da Semente, que absorve a agua, que cahe, serve, para nutrir no principio a planta.

Monocotyledon. Hum só cotyledon. As antas bulbosas. Allium, Cepa.

Dicotyledon. Dous, quasi todas as sementes, Phaseolus, Pisum. Melo.

Polycotyledon. Com muitos cotyledones; saõ poucas plantas; des, Pinus. cinco Cupressus. quatro Linum.

Hilum, s: Hylus. He a cicatriz da semente produzida do lugar, por onde a semente se pega no fruto; esta he bem vizivel no Cordiospermum, Staphylea, Phaseolus.

Arillus. He a tunica, ou cuberta exterior particular da semente, que expontaneamente se separa della na vegetaçaõ, ou evoluçaõ da semente. Cucumis, Dictamnus.

— a.) Suculentus. Este arillo tem çumo. Evonymus.

— b.) Cartilagineus. He secco, rijo e elastico. Coffea.

[p. 279]

— Tectum. Chama-se assim a semente, que está incluida no fruto, porisso a planta, que assim tem as suas sementes pertence á divisaõ Angiospermia.

— Nudum. Naõ estando incluida dentro do fruto, de modo que logo apparece á vista. Gymnospermia.

150. Pelo numero.

— Mono-di-tri-polyspermum. (106) Huma, duas, ou muitas.

— Gymnodispermum. Duas sementes nûas.

151. Pela figura.

— Cordi-reniforme. &c. Pela figura semelhante a alguma cousa como ao coraçaõ, aos rins, &c.

— Echinatum. Cuberta de espinhos á maneira do Ouriço. Lappula, Myosotis.

— Dentatum. Com incisoens na margem como dentes. Bryonia.

— Marginatum. Com a sua margem cercada, ou sahida para fóra, ou mais adelgaçada. Lunaria.

— Ovatum. Oval.

— Loculis. Pelas cavidades, na maior parte he unilocular.

— Biloculare. De dous. Cornus, Xanthium.

152. Pela superficie.

— Scabrum. (52)

— Laeve, glabrum. (48)

— Rugosum. (50) &c.

Pela consistencia, ou rijeza.

— Osseum. Rija como o osso. Lithospermum. Nuces. Corylus.

— Callossum, cartilagineum. De substancia callosa, ou cartilaginea. Citrus.

153. Corona. He o caliz pegado á summidade da [p. 280] semente, cujo caliz he o da flor, por meio do qual o vento a faz voar. Scabiosa.

Pappus. fig. 162. He huma coroa posta no apice da semente formada de huma especie de pluma, ou de pellos, pela qual o vento a transporta pelo ár. Taraxacum.

Este papo pois he 1. stipitatus. fig. 162. b. Tendo hum fio, que sustenta o papo, e o une á semente.

— 2. Sessilis. fig. 160. a. Naõ tendo fio.

— 3. Capillaris. fig. 162. a. O papo, como cabello, simples do feitio de fio; os pellos naõ divididos. Hieracium Sonchus.

— 4. Plumosus. fig. 162. b. Papo plumoso, ou villoso, sendo cada pello composto como huma penna. Leontodon. Tragopogon. Valeriana.

— 5. Paleaceus. Papo á maneira de palha, consta de pequenas laminas lineares. Bidens.

— 6. Aristatus. Em forma de pragana. (115) Coreopsis.

— 7. Nullus. Sem papo. Artemisia. Bellis. Cichorium, Tanacetum.

154. 1. Cauda. He hum appendix filiforme, que está na semente, ou hum fio, em que a semente acaba. Pulsatilla. Populus.

— Simplex. Simples.

— Arista geniculata. (115) Cauda formada de huma pragana com nós. Geum.

— Pilosa, villosa. Com pellos, ou lanugem. Clematis vitalba.

— Plumosa. Como huma pluma. Geum nivale.

— 2. Ala. Huma membrana pegada á semente, por meio da qual se espalhaõ as sementes. Abies. Betula. Anethum. Hesperis. Thalictrum; e se chamaõ sementes com azas.

[p. 281]

3. Hamus. Pequeno espinho virado, como o anzol, com o qual se pegaõ as sementes aos animaes, que passaõ junto a ellas.

No caliz. Arctium. Urtica.

No fruto Hedysarum. Gallium aparine.

Nas sementes. Daucus caucalis. Verbena.

— Triglochis. (81) Myosotis lappula.

— Incurvus, Arista uncinata. Com a arista, ou pregana revirada como hum gancho. Geum urbanum.

4. Caliculus. He a pequena coroa com pequenas preganas feita de hum só pedaço, que está no apice da semente. Scabiosa. Statice. Trifolium.

5. Nux. Noz, semente cuberta com huma casca ossea. Corylus avellana.

Nos frutos Drupa chama-se nucleus 1-2. &c. locularis, bilocularis.

6. Propago. He a semente dos musgos sem arillo, e sem cotyledones.

155. Receptaculum. He o leito, ou placenta, ou base, em que estaõ pegadas as partes da frutificaçaõ (104). O receptaculo cerca internamente as paredes do caliz na classe Icosandria, e em algumas outras plantas; e assim a corolla, e os filamentos estaõ pegados ao caliz. Fragaria. Pyrus.

Placenta He o receptaculo nas flores compostas.

— Proprium. Particular a huma só frutificaçaõ.

— Fructificationis. Receptaculo commum á flor, e ao fruto.

— Floris. Base, em que estaõ pegadas as partes da flor sem germe,

— Fructus. A base do fruto distante da base, ou receptaculo da flor. Hydrocharis.

[p. 282]

— Seminum. fig. 161. Base, em que estaõ pegadas as sementes no fruto. Hyoscimus.

156. Commune. (140. 141. 135. 133) Quando sustenta, e une muitos flosculos, e os seus frutos de tal modo, que tirados alguns se produz irregularidade.

Pela superficie.

— Nudum. fig. 140. Sem pellos, sedas, villos, palhas &c. Leontodon. Taraxacum.

— Punctatum. fig. 140. Cuberto de pontos excavados, e nû em quanto ao mais. Leontodon, Taraxacum. Chrysanthemum.

— Alveolatum. Excavado á maneira dos favos das abelhas. Onopordon.

— Villosum. Cuberto de villos (79). Artemisia. Absynthium. Carduus.

— Pilosum. Com pellos (79). Carthamus.

— Setosum. Cercado de sedas (80). Arctium. Lappa, Centaurea, Cyanus.

— Paleaceum, fig. 141. b. Com palhas, ou lamellas postas perpendicularmente, que dividem os flosculos entre si.

157. b. Pela figura.

— Planum. Plano, ou espalmado na superficie. Achillæa millefolium.

— Convexum. Com a superficie elevada, formando hum segmento de esfera. Matricaria chamomilla.

— Conicum. fig. 141. Com a superficie elevada em figura conica. Anthemis. Bellis.

— Concavum. Concavo.

— Subulatum. (56)

158. Compositus flos. Receptaculo estendido, convexo, commum a muitas pequenas flores monopetatas, com as antheras unidas em cylindro.

[p. 283]

— 1. Ligulatus, aut semiflosculosus Tournefort. Todas as pequenas corollas saõ planas, e estendidas para a parte externa.

— 2. Tubulosus, flosculosus Tournefort. Todas as pequenas corollas, saõ tubulosas, ou como canudos quasi iguaes. Eupatorium.

— 3 Radiatus. As pequenas corollas do disco saõ tubulosas, e as da circunferencia liguladas, ou com o limbo desigual, e sahido muito para fora. Coreopsis, Achillæa, Tagetes.

Compositus, radiatus flos. A flor composta radiada consta de disco e raio.

Radius. O raio he formado de pequenas corollas irregulares postas na circunferencia.

Discus. A superficie, ou centro da flor, consta de pequenas corollas quasi sempre regulares: na flor composta he a parte do meio, que acaba, ou que vem cercada com a margem do caliz.

Decompositus. Flor composta de flores compostas; contem em hum caliz commum calices menores, que saõ communs a muitas flores. Sphaerantus.

Completus flos. Flor completa, ou perfeita, consta de corolla, e caliz.

Incompletus. Faltando na flor a corolla, ou o caliz.

Apetalus flos. Flor sem corolla,

Nudus. Flor sem caliz.

159. Aggregatus flos. Flor, cujo receptaculo, ou base larga, inteira, contem muitas pequenas flores com pequenos peciolos; porem as antheras naõ estaõ unidas entre si. Scabiosa, Dipsacus.

Amentaceus aggregatus. O receptaculo, ou base desta flor he comprida, e delgada, e da mesma largura em todo o comprimento, e dividido com escamas do mesmo amento. Betula. Salix. Urtica. Pinus, Juniperus.

[p. 284]

Glumosus aggregatus. O receptaculo delgado, comprido, de igual grossura; porém a sua base he huma gluma, ou especie de caliz commum. Festuca, Poa, Lolium, Hordeum.

Spadiceus aggregatus. Especie de flor, cujo receptaculo está dentro da Spata, e he commum a muitas pequenas flores. Arum.

160. Umbella. As flores dispostas em forma de umbella, o que succede, quando todos os pedunculos das flores sahem do mesmo centro fazendo assim huma circunferencia igual. Pastinaca, Cuminum.

Umbellatus flos. fig. 135. Hum receptaculo, ou base commua dividida, e allongada, ou estendida em pedunculos á maneira de fios proporcionaes, os quaes todos sahem do mesmo centro, ou que sahindo todos do mesmo ponto formaõ huma circunferencia igual. Cada flor contém cinco estames desunidos, que cahem depois de fecundado o germe, o qual está posto debaixo da corolla: o pistillo he bifido, as sementes saõ duas, unidas entre si pela summidade. Astrantia, Sanicula.

Spuria umbella. He huma flor aggregada, na qual os peclunculos sahem de hum ponto commum, mas depois dividem-se irregularmente em ramos.

a.) Pela divisaõ.

— Simplex. He simples, quando o receptaculo he dividido em pedunculos huma só vez. Sanicula. Eryngium.

— Composita. Todos os pedunculos se subdividem no apice em outros pequenos pedunculos, ou em pequenas umbellas. Daucus, Cicuta, Euphorbia Esula.

[p. 285]

Universalis umbella fig. 135. a. Umbella universal, consta de pedunculos elevados (90), os quaes sustentaõ no apice outras pequenas umbellas. Scandix chaerophyllum.

Partialis umbella. fig. 135. b. A pequena umbella, que está posta sobre o apice do pedunculo universal, ou primario.

Prolifera. Em huma umbella simples hum ou outro pedunculo sahe sostendo outra pequena umbella.

161. b. Pela figura.

— Concava. O disco ou a superficie he comprimida nos lados de maneira, que fica o meio concavo.

— Fastigiata. Sendo elevada, mas ficando a superficie muito plana, e parallela com o horizonte (23).

— Convexa. Sendo o disco, ou a superficie elevada, formando hum segmento de esfera.

— Plana. Cujo disco, ou superficie he plana.

— Radiata. Sendo os petalos das flores, que estaõ postos na circunferencia da umbella, desiguaes, ou maiores.

162. c.) Pella direcçaõ.

— Erecta. Cuja superficie está elevada para o céo.

— Nutans. Contraria á precedente. Solanum nigrum.

— Cernua. He entre a erecta, e a nutans declinada alguma cousa para hum lado. Chærophyllum tremulum.

163. Cyma, flos cymosus. He hum receptaculo, ou huma base dividida em pedunculos, dos quaes todos os primeiros sahem como na umbella da o mesmo centro; mas os segundos, ou os mais pequenos naõ sahem do mesmo centro, mas [p. 286] sahem sem ordem. Sambucus nigra, Sambucus ebulus, Solanum dulcamara.

— Nuda. Sem involucro, ou bracteas. Cornus sanguineus.

— Bracteata. Com bracteas. (87)

— Ramosa. Dividida em ramos. Sedum album.

— Trifida Dividida em tres até ao meio. Sedum acre.

— Tripartita. Dividida até á base em tres. Sambucus Ebulus.

— Quinquepartita. Em cinco partes. Sambucus nigra.

164. Spadix. fig. 133. de o receptaculo da palmeira, que está nascido na spata (117), dividido em pequenos ramos, que sustentaõ a frutificaçaõ; contem huma colunna florifera, quando a corolla por meio de compridos pedunculos está pegada no receptaculo commum filiforme, o qual quasi sempre he dividido em ramos.

a.) Uniflorus, biflorus, multiflorus. Pelo numero das flores, que sustenta.

— b.) Simplex. Naõ dividido.

— Ramosus. fig. 133. Dividido em ramos.

Spadiceus flos. He huma flor aggregada, cujo receptaculo commum das flores está incluido em huma bainha, ou spata.

Rachis. He o receptaculo comprido da mesma largura em todo o comprimento, o qual pelo seu comprimento sustenta as flores em forma de espiga.

[p. 287]
MINERALOGIA. Termos da Arte.

Pela figura.

Amorphum.
Corpo que naõ tem figura conflitante, e determinada.
Cristallinum.
Crystallizado, ou com figura regular. V. Linne. Syft. Nat. T. 3. Tab. 1. 2.
Tessellatum.
Feito de particulas quadradas.
Prisma.
He a colunna, ou a parte mais comprida do Crystal.
Pyramis.
He o apice, ou summidade do Crystal, que acaba em figura pyramidal.
Lentiforme.
He hum corpo de figura redonda, ou do circulo, com os dous lados convexos.
Nodulosum.
Com eminencias arredondadas, e espalhadas pela superficie do corpo.
Reniforme.
Convexo, arredondado, e muitas vezes nodulosum.
Planum.
Com a superficie horizontal.

Pela casca.

Crustosum.
Corpo, quasi cuberto de tunicas exteriormente.
Corticosum.
Quando a substancia externa do corpo he differente da intrior.
Concentricum.
Sendo ao redor do centro de varias côres dispostas á maneira de ondas.
Embryo.
O miolo, ou nucleo, que está no centro do corpo; ou qualquer cousa, que está no meio do corpo.

Pela superficie.

[p. 288]
Superficiale.
Corpo estendido subtilmente sobre a superficie de outro corpo, como se este último fosse untado do primeiro.
Scabrum.
Se a sua superficie raspa o dedo, esfregando-se com elle.
Laeve.
Com superficie lisa.
Nitidum.
Com superficie polída.
Micans.
Achando-se espalhados pelo corpo alguns pontos luzidios.

Pela mistura.

Nudum.
Sem mistura alguma; assim se chama o metal nativo.
Mineralisatum.
Quando o metal está escondido pela mistura do enxofre ou arsenico.
Lapidosum.
O metal está misturado em particulas minimas imperceptiveis em huma pedra.

Pelas particulas.

Compactum.
Cujas particulas estaõ totalmente ajuntadas e unidas.
Impalpabile.
As suas particulas como pó.
Arenosum.
As particulas como de arêa.
Granulatum.
As particulas quasi redondas em figura de sementes.

Pelas fibras.

Acerosum.
Com particulas lineares desiguaes.
Decussatum.
Com particulas espalhadas diferentemente em varias partes, ou postas coma a letra X.
Fibrosum.
Com particulas parallelas da mesma grossura em todo seu comprimento.
Squamosum.
Composto de particulas planas, ou chatas.

Pela contextura.

Membranaceum.
Como formato de laminas, ou planos, muitos delgados, transparentes.
[p. 289]
Fissile.
Que se divide em pequenas laminas, que saõ parallelas.
Concentratum.
Cujas partes se unem ao centro.
Fragmentis.
Fragmento, ou pedaço de cousa quebrada.

Pela rijeza.

Scintillans.
Corpo que batendo-se-lhe com aço dá faiscas de fogo.
Rasile.
Corpo que quasi se corta com a faca.
Durum.
Que se naõ póde quebrar senaõ com o martello.
Fragile.
Corpo que se divide em pequenos pedaços quando se dobra.
Sectile.
Que se divide com a faca em pequenas laminas.
Friabile.
Que quasi se faz em farinha entre os dedos.
Rigidum.
Que se naõ póde dobrar.
Flexile.
Que se naõ quebra facilmente, dobrando-se.
Maleabile.
Que se extende, quando se lhe bate com o martello.
Inquinans.
Que tinge os dedos quando se lhe toca.
— Scriptura.
Quando se esfrega um corpo com outro mais solido de modo que faça risco.
— Tritura.
Raspadura de um corpo feita por meio de hum ferro com agua.
— Albens.
Raspadura esbranquiçada.
— Rubricans.
Raspadura de côr loira.
— Nigricans.
Raspadura de côr preta.

Pela soluçaõ.

Bibulum.
Corpo que absorve a agua.
Effervescens.
Que faz bolhas ou escuma com a agua forte.
Solubile.
Que se dissolve com a agua forte.
[p. 290]
Fixum.
Que nem se resolve, nem produz escuma com a agua forte.
Apyrum.
Que resiste ao fogo sem se vitrificar facilmente.
Vitrescens.
Que se vitrifica no fogo, ou se cobre de huma crusta vitrea.
Calcarium.
Que faz escuma com a agua forte, ou que posto no fogo se desfaz em pó como farinha.
Attractorium.
Que atrahe o ferro, como o magnete, ou pedra de cevar.
Retractorium.
O que vem atrahido do magnete.
Intractabile.
Que naõ vem atrahido do magnete.

Pela côr.

Opacum.
Que não da passagem á luz.
Diaphanum.
Que transmitte alguma cousa a luz.
Pellucidum.
Perfeitamente transparente.
Hyalinum.
Côr de agua, ou de vidro.
Tinctum.
Côrado por alguma côr que naõ seja a bialina.
Reflexio.
Reflete os raios da luz.
Refractio.
Refrange os raios de luz.

Pelo lugar.

Rupestre.
Corpo que está unido á pedra, ou rochedo.
Vagum.
Que se acha espalhado sem ser pegado a rochedo.
Aggregatum.
Pedra que consta de muitas outras menores unidas; ou conglutinadas entre si.
Solitarium.
He opposto ao aggregado, e ao rupestre.
[p. 291] Os sinais Chymicos para os metaes, semimetaes, e saes. Ouro. Arsenico. Prata. Pirite. Cobre. Vitriolo. Ferro. Natro. Chumbo. Nitro. Estanho. Sal marino. Antimonio. Alumen, ou pedra hume. Azougue. Agua regia. Vismuto. Agua forte. Zinco.
[p. 292] [p. 293]
MEMÓRIA SOBRE A UTILIDADE DOS JARDINS BOTANICOS A RESPEITO DA AGRICULTURA, E PRINCIPALMENTE DA CULTIVAÇÃO DAS CHARNECAS

A sciencia da Agricultura

Os authores, que escreveraõ da politica como Platão Xenofonte, Aristoteles, fizeraõ da Agricultura uma parte essencial della.Os Heróes de Roma applicavaõ-se à cultura da terra; e esta como diz Plinio se gloriava de ser cultivada por mãos victoriosas, e triunfantes.Gaudente terra vomere laureato.Varraõ cita cincoenta authores gregos, que escreveraõ sobre este assumpto.Cataõ, Columella, Varraõ, fizeraõ ver com suas investigações a grande extençaõ, e utilidade desta sciencia.De alguns paizes se póde dizer o que Columella escreveo no tempo de Tiberio: "Vejo em Roma academias de Filosofos, Oradores, Geometras, [p. 294] e musicos; vejo homens que estudaõ as artes, que tem o por objeto o paladar, e o ornato dos cabellos, e ao mesmo tempo contemplo desprezada a Agricultura."

consiste principalmente no conhecimento dos vegetaes, de sua natureza, e do clima, e terreno em que nascem; na causa da fertilidade da terra, na influencia do ar sobre os vegetaes, e nas regras praticas necessarias para a boa cultura.

[p. 294]

O primeiro conhecimento adquire-se com o estudo da Botanica, o segundo com experiencias e reflexões fisicas, o terceiro, e quarto com hum jardim botanico, no qual he necessario cultivar os vegetaes de todos os climas, e terrenos.

Hum botanico ignora inteiramente quaes sejaõ os terrenos estereis (se exceptuarmos um cham cheio de ocra, enxofre, ou sal) por cuja causa póde escolher entre treze mil, e mais plantas, que se conhecem, as que são uteis á economia, e proprias á qualidade do terreno

Sendo na agricultura hum principio certo escolher os vegetaes para aquelles terrenos, que lhes são proprios.

; pois que he certo, que existem plantas proporcionadas a todos os diferentes terrenos: por exemplo para as terras, que os Francezes chamaõ franche que saõ os ordinarios terrenos cultivados; para os lugares cheios de barro, greda, e areia; para os campos aridos, aquosos e arenosos maritimos.

Duas saõ as opnioens a respeito da fertilidade da terra. A primeira, he que a terra ferve somente de matriz aos vegetaes, e de nada mais: a segunda que os vegetaes tomaõ o maior nutrimento da terra. O que he porem incontestavel, he que o maior nutrimento das plantas depende da agua, e principalmente da chuva, a qual com as particulas differentes que traz da atomosphera, e dos saes, e olios depositados na terra concorre muito para a vegetaçaõ. Alem do que contribue o calor, a luz e materia eletrica.

Se eu quizesse dilatar sobre esse assunpto, que tem sido tratado por muitos authores de [p. 295] Agricultura, seria muito diffuso; basta que se saiba, que huma terra, a qual naõ dá passagem ás aguas, como o barro, nem admite a influencia do ar, he esteril para algumas plantas, e fecunda para outras, e que hum terreno arenoso, o qual naõ retem as aguas, nem os saes necessarios, he infecundo para muitas plantas, e fecundissimo para outras.

Quão grande seja a utilidade de hum Jardim Botanico (alem do gosto de ver juntas as plantas de todas as partes do mundo, e do proveito que dellas recebem, a Medicina, as Artes, o Commercio &c.

A respeito de sua grande utilidade ja foraõ estabelecidos em França doze Jardins Botanicos, em Hespanha dous, em Saboia hum, em Italia treze: em Alemanha vinte, em Inglaterra tres, na Prussia quatro, em Hollanda oito, em Dinamarca hum, em Suecia tres, na polonia hum, na Russia hum; alem de muitos jardins particulares.Os monarcas naõ se contentaraõ somente com esta instituiçaõ; mas com grandes despesas mandaraõ ás diferentes partes do mundo Botanicos para descobrirem novas plantas. Fillipe II. Rey de Hespanha mandou o seu primeiro medico Hernandes ao Mexico para cuja viagem lhe deu 250000 cruzados, e elle descobrio sete centas plantas. Luiz XIV. no meio de suas victorias ordenou viagens a varias partes, as Ilhas da America mandou Plumier, ao oriente Tournefort, e ao Peru Feville. Luiz XV. mandou Foze Fussem a America. O imperador Francisco I. mandou as Ilhas Antilhas Jacquin. O prezente Rey de Sardenha mandou Donati á Asia. El Rey de Dinamarca Forskol ao Egipto; alem de muitos expedidos por varias Academias como da de Suecia, o Kham a Pensilvania, Oshek a India Oriental, Toren ao Surate, Hasselquist á Palestina, Alsroemer á Europa Austral, e outros que de sua propria vontade foraõ viajar como Brovvn á Jamaica, e agora se acha na ilha de S. Thomé, Audanson ao Senegal, e o Banks á Ilha de Terra Nova, e as Ilhas do Mar do Sul.

) para a Agricultura só o ignora aquelle, que naõ sabe quantas plantas de regioens remotas por meio dos Jardins são hoje commuas, e ordinarias na Europa, [p. 296] e cujo numero se vai cada dia aumentando; de que he prova evidente França, Suecia e Alemanha.

Por quanto, com o conhecimento botanico adquirido nos mais celebres Jardins, tem os Inglezes, e Francezes examinado, e reconhecido a maior parte das plantas que nascem nas suas conquistas da America, e tem tirado imensa utilidade e cada vez podérão tirar maior lucro.

Muito me dilataria eu se quizesse referir todas algumas das quaes

Piper amalago. Piper aduncum. Piper verticillatum. Bromelia Pinguin. Cassia occidentalis. Guajacum officinale da Jamaica. Cinna arundinacen. Collinfonia canadensis do Canadá. Laurus Bezoin. Polygala senega. Lobelia sipbilitica. Liquidambar styraciflua. Myrica cerifera da Virginia. Rbus vernix. Acer sacbarinum da Pensilvania. Amyris clemifera da Carolina. Laurus Cinnamomum da Martinica. Spigelia anthelmia da Cajenna, e do Brasil. Laurus sassafras da Virginia, e do Brasil. Eupborbia Ipecacuanba da Virginia, do Canada, do Brasil. Smilax salsaparrilla da Virginia, e do Brasil. Morus tinctoria da Jamaica, e do Brasil. &c.

são da America meridional. Que vasto campo se me offerecia agora para huma dilatada digressaõ, mas nem o tempo, nem a minha ocupaçaõ; nem o assumpto me permitte.

Nos Jardins Botanicos como se cultivaõ as differentes plantas de todos os climas, e terrenos, conhecem-se, e escolhem-se as mais proprias, e adequadas ao Paiz.

Quantas plantas saõ hoje commuas, ordinarias, que trazem a sua origem das regioens mais distantes? O trigo, ainda que se naõ sabe verdadeiramente o lugar de seu nascimento naõ he planta da Europa. O Milho painço

Panicum miliaceum.
he da India. A Aveia
Avena sativa.
he da Ilha [p. 297] de Joaõ Fernandes, as Borragens vieraõ de Aleppo
Borrago officinalis.
.
O rabaõ
Raphanus sativus.
da China; o milho
Zea Mays.
da America; o Arroz he planta, que se julga da Ethiopia, e que antes se cultivava na India
Oryza sativa
; a Fava
Vicia faba.
he do Egypto; a Amoreira branca
Morus alla.
da China; os Tomates
Solanum Lycorpersicum.
da America; a Bringella
Solanum melongena.
he Asia, Africa e America; o Pimentaõ
Capsicum anunum.
he do Brasil; a Cidreira
Citrus medica.
, o Limoeiro
Citrus limon.
da Asia, Media, Assiria; a Laranjeira
Citrus aurantium.
da China; o Igname
Arum colocasia.
, a Açafroa
Carthamus tinctorius.
he do Egypto; a Piteira
Agave Americana.
he da America &c.
Quasi todas as nossas arvores frutiferas saõ de outros paizes. Deixo de fallar de tantas arvores, plantas da Asia, Africa, e America que estaõ ja introduzidas na Europa, ou para ornato de Jardins, ou para outra utilidade, porque faria um dilatado catalogo, principalmente se ajuntasse todas as plantas de outros paizes, que neste Real Jardim Botanico tenho experimentado serem adequadas, e proprias para este feliz clima.

Basta que se saiba, que muitas dellas uteis á Economia, ás Artes, e ao Commercio se daõ felizmente, e que saõ rarissimas as plantas da America Septentrional, que aqui se naõ daõ bem, e de huma parte dellas póde servir de prova o Jardim de Mr. de Wisme.

Alem das plantas da Asia, Affrica, e America; com a instituiçaõ dos Jardins Botanicos em varias partes sabe-se, que plantas uteis de varios climas da mesma Europa se podem transplantar para cada Paiz.

[p. 298]

A outra summa utilidade, que se tira da Botanica, e dos Jardins he saber quaes plantas uteis na Economia &c. se podem cultivar nos diversos climas, e terrenos, de modo que dos terrenos incultos, e commummente tidos por estereis se possa tirar grande proveito.

Os terrenos incultos que vulgarmente se chamaõ Charnecas naõ saõ estereis, e se podem fazer uteis; de que temos varios exemplos em Inglaterra, Irlanda, Dinamarka, Suecia, e no Anjou nas fazendas do Marquez de Turbilly

Memoire sur les defrichemens. Amsterdam 1762. 8.
; e em Liria nas terras visinhas a Fabrica de vidros de G. Stephens.

A mesma observaçaõ monstra que semelhantes terrenos naõ saõ infecundos, pois nelles (como nos do Alentejo) nascem varias especies de plantas naturalmente como Tomilho

Thymus vulgaris. Thymus villosus
, Estevas
Cistus ladanifera
, Camarinhas
Empetrum album
, Urze
Erica viridi purpurea.
, Quarqueja
Genista tridentata
, Rosmaninho
Lavendula Stoecas
, Aderno
Phillyrea angustifolia
, Herva das sete sangrias
Lithospermum fruticosum.
, Carrasco
Quercus coccifera, Quercus nana
, Aroeira
Pistacia lentiscus
, Pinheiro
Pinus Sylvestris
, Zimbro
Juniperus oxicendrus
, Gilbarbeira
Ruseus aculeatus
, Roselha
Cistus albidus
, e muitas mais, a que faltaõ os nomes Portuguezes.
Erica scoparia, ciliaris, cinerea, vulgaris. Myrtus lusitanica. Ulex europeus Tojo. Centaurea aspera, Drosera Lusitanica, Agrostis stolonifera, Ophrys insectifera, Leucojum autumnale &c.

Huma grande parte do Alentejo he totalmente inculta por ser terreno arenoso, no qual naõ se podendo semear Trigo, Milho &c. com proveito, se deixa inculto, e se chama esteril.

Por ventura faltaõ meios para fazer melhor este terreno? Ou faltam plantas uteis em alguma parte da [p. 299] Economia, que lhes sejaõ proprias? certamente naõ

Para fertilizar estes lugares incultos basta somente queimar as ditas plantas com as suas raizes

Deve-se advertir, que naõ queimando as raizes pouca utilidade se póde tirar.
, cuja cinza faz mais fertil o terreno.

Em alguns lugares naõ faltaõ bancos de barro,

Argilla communis, coerulescens. Linn.
comque se fazem melhores os ditos terrenos impedindo a passagem mui facil da agua. No cazo que debaixo do terreno arenoso se naõ ache nem barro, nem greda, que se busca com a sonda, encontra-se muitas vezes em alguns oiteiros visinhos, nos quaes se achaõ tambem leitos de conchas marinas, que saõ excellentes para a vegetaçaõ das plantas.

Se o terreno que se deseja cultivar, he visinho ao mar, poder-se-haõ servir dos testaceos marinhos, que ficaõ na praya, ou tambem onde houver a Turfa (como junto a Setubal na Comporta) com esta se poderá fertilizar o terreno; ou se nao visinhança correr algum rio servir-se-haõ delle; e nos lugares, emque ficaõ aguas encharcadas estas faraõ os terrenos de dar com utilidade Trigo &c.

No caso de faltarem todos esses meios, e achando-se hum lugar sem alguma planta,(cousa muito rara no Alentejo) por-se-haõ plantas succulentas, que tomaõ o maior nutrimento das folhas, e necessitaõ pouco do succo da terra, e que apodrecendo daõ hum sal volatil urinoso

O alkali volatil acha-se na analize das terras ferteis. A nossa athmospera está cheia delle. Todas as materias, que contem este sal contribuem a fertilidade; por esta causa os estrumes fertilizaõ as terras. Este sal se acha na maior parte dos vegetaes apoprecidos, mas principalmente em o Reino Animal.
, e terra muito util para fertilzar mais o [p. 300] terreno.Entre as plantas succulentas algumas saõ aqui ordinarias, como a Figueira do Inferno
Cactus ficus indica.
, a Herva babosa
Aloe vulgaris.
, Alcaparra
Capparis spinosa.
, o Telesio
Sedum telephium.
, a Figueira brava
Ficus carica caprisicus.
, que se conserva muitos annos em lugares onde a raiz naõ he regada por huma gotta de agua.
Os Suecos cultivaõ as arêas moveis, e dellas tiraõ bastante proveito. Que grande utilidade se poderá logo tirar destas, que saõ mui superiores, e aptas para muitas plantas? O Trigo Sarraceno
Polygonum sagopyrum.
, dá-se muito bem nos lugares arenosos.

Que proveito se tiraria se se reduzissem a pastos estes lugares incultos? Ha muitas plantas proprias para estes terrenos, como Bromus secalinus, Poa rigida, Melica ciliata, Aira caryophyllata, Aira flexuosa, Aira canescens, Agrostis stolonifera, Holcus lanatus, Phleum arenarium, Lupinus luteus. &c. e com estes pastos se multiplicariaõ os rebanhos, e os gados.

E tambem se poderiaõ semear Pinheiros, que em poucos annos dariaõ muito lucro. A Amoreira branca nasce bem em semelhante terreno, e nelle dá as folhas mais seccas, e porisso mais uteis para o sustento dos bixos da seda; e plantando os ramos das raizes velhas das Amoreiras dentro em quatro annos daõ folhas grandes.

Em algumas partes seria util a cultura do lirio dos tintureiros

Reseda luteola
, da Ruiva
Rubia tinctorum.
, e do Pastel
Isatis tinctoria.
para as cores.

Nos lugares arenosos maritimos seria muito util [p. 301] a cultura da flor de Crystal, ou soda

Salsola Sativa. Chenopodium maritimum.
, que serve para fazer o vidro, e o sabaõ, como tambem a de outras plantas proveitosas.
Eryngium maritimum. Cochlearia officinalis. Brassica mapus. Triglochin maritimum. Hedysarum caput Galli. Trifolium gromecratum, striatum, Lotus maritimus, cytisoides. Carex arenaria, Cenchrus racemosus. Triticum maritimum &c.

As plantas, que nos lugares seccos, e onde ha greda se daõ bem saõ muitas

Anthemis tinctoria
, algumas das quaes serviriaõ para pastos
Hedysarum onobryebis. Trifolium spadiceum, filiforme. Medicago sativa, falcata. Andropogon ischoemum. Aegilops triuncialis. Poterium sanguisorba &c.
. As plantas proprias para lugares humidos
Scirpus fluitans sylvaticus. Phalaris arundinacea. Alopecurus Monspeliensis, geniculatus. Aira aquatica. Poa aquatica. Cynosurus ceraleus.
aquosos, e de alagoas
Oryza sativa. Scirpus palusiris. Poa palusiris. Festuca fluitans. &c.
tambem dariaõ alguma utilidade.

E por hora basta; porque para se tratar a fundo qualquer destes objectos seria necessario mais tempo.

Se corresponder a aceitaçaõ do Publico aos meus sinceros dezejos occupar-me-hei em fazer experiencias sobre as plantas que se cultivaõ, e se cultivaraõ neste Real Jardim Botanico a fim de conhecer as mais adequadas para este feliz clima, e aquellas que multiplicadas poderaõ dar maior utilidade: farei mais exactas observações sobre os lugares incultos: indicarei os meios proporcionados conforme as situaçoens, e producçoens, tratando fundamentalmente de todos estes objectos.

[p. não numerada 1]
Erros Emendas Pag. 4. lin. 18 Comelus Camelos. Pag. 5. lin. 2. Fronte Frente. Pag. 9. lin. 32. em torno ao redor. Pag. 21. lin. 22. Pelecillum. Penecillum. Pag. 27. lin. 22. muticus. muticos. Pag. 57. lin 10. Lisa. Lizas. Pag. 57. lin. 11. Aspera. Asperas. Pag. 57. lin. 12. esta. estaõ. Pag. 57. lin. 20. esta acabada terminando-se acaba Pag. 58. lin. 26. horisontalis. horizontalis. Pag. 60. lin. 7. sima. cima. Pag. 82. lin 29. Bclavatae. Biclavatae. Pag. 83. lin. 23. sahidos. sahidas. Pag. 83. lin. 33. dividido. em dous. dividido em doas; Pag. 90. lin. 31. Carabu. Carabus. Pag. 91. lin. 16. aos as. Pag. 91. lin. 25. cortados. cortadas. Pag. 92. lin. 3. obtusos. obtusas. Pag. 92. lin. 3. cortados. cortadas. Pag. 92. lin. 5. emarginados. emarginadas. Pag. 92. lin. 7. excavados, excavadas. Pag. 109. lin. 14. quato. quatro. Pag. 127. lin. 23. -bifidus. Bifidus. Pag. 128. lin. 27. vaios. varios. Pag. 134. lin. 17. Sepia. Sepia. Tab. XI. fig. 11. Pag. 134. lin. 21. gfi. fig. Pag. 135. lin. 2. Aphrodita. Aphrodita. fig. 19. Pag. 141. lin. 27. Autisum. Anticum. Pag. 143. lin. 34. -laciniosus. Laciniosus. Pag. 144. lin. 1. -lacuna. Lacuna. Pag. 144. lin. 4. aorso. dorso. Pag. 148. lin. 1. Chama-sa Chama-se. Pag. 148. lin. 21. Sipunculus. Sipunculus. fig. 3. Pag. 149. lin. 2. Doris. Doris. fig. 5. Pag. 149. lin. 4. Nereis. Nereis. fig. 6. Pag. 150. lin. 11. Conchas maritimas. Conchas maritimas, ou parte que circumda a vulva. Pag. 156. lin. 1. Cananicullata. Canaliculata. Pag. 157. lin. 10. simpleces simplices. Pag. 158. lin. 2. fig. 8. 1, fig. 18. [p. não numerada 2] Pag. 159. lin. 20. convexo. convexus. Pag. 159. lin. 34. Trocns. Trochus. Pag. 164. lin. 21. eseamosa. escamosa. Pag. 173. lin. 3. Ermes. Vermes. Pag. 199. lin. 13. Polliearis. Pollicaris. Pag. 200. lin. 16. peciolos. pedunculos. Pag. 205. lin. 12. laucum. glaucum. Pag. 215. lin. 13. lincare. lineare. Pag. 216. lin. 27. Convolvus. Convolvulus. Pag. 226. lin. 2. expençaõ. expançaõ. Pag. 236. lin. 21. Stipitata. Stipitata com pezinho. Pag. 257. lin. 25. octosidas. octosida. Pag. 276. lin. 12. Hellebrus. Helleborus. Pag. 278. lin. 18. antas. plantas. Pag. 178. lin. 22. Polycotyleon. Polycotyledon. Pag. 282. lin. 2. Hyoscimus. Hyosciamus. Pag. 296. lin. 29. Martinica. Ilha de S. Thomé, e das Molucas.
[p. não numerada 3] Flo. et Epist. Erros Emendas. Pag. 7. lin. 21. fig. 3. naõ tem figura. Pag. 9. lin. 12. fig. 3. fig. 5. Pag. 21. lin. 24. fig. 8. o. fig. 8. Pag. 21. lin. 24. Perianthium. Perianthium o. Pag. 24. lin. 19. Bacea. Bacca. Pag. 42. lin. 14. plurrime. plurima. Pag. 48. lin. 8. subspiatis. subspicatis. Pag. 56. lin. 21. vaquira. vaqueira. Pag. 56. lin. 22. sudorifora. sudorifera. Pag. 59. lin. 4. Colocossia. Colocassia. Pag. 62. lin. 27. sativa. sativa* Pag 66. lin. 29. nigrum. nigrum. Pag. 75. lin. 26. ntueri. intueri. Pag. 76. lin. 20. coeternem. coeterum. Pag. 94. lin. 11. utrisque. utriusque. Pag. 95. lin. 32. ajcerent. jacerent.
[p. não numerada 4]
Imagem da página
Página: -